Abdullah Avlâni
(Taşkent, 1878 - Taşkent, 1934)
20. yüzyıl başlarında Türkistan’daki Ceditçilik hareketinin ve eğitim seferberliğinin önemli isimlerinden biridir. Şair, gazeteci, tercüman, eğitimci, tiyatrocu olarak bilinmektedir.
1878 yılında Taşkent’te doğdu. Eski mektepte ve medresede eğitim gördü. Kendi hâl tercümesinde bildirdiğine göre on dört yaşında şiire başladı. Dönemin neşriyatını, bilhassa İsmail Gaspıralı’nın çıkardığı Tercüman gazetesini yakından takip etti. Arap, Fars ve Rus dillerini öğrendi; Kazan, İstanbul, Bahçesaray, Tiflis ve Orenburg’da neşredilen kitapları takip etmeye çalıştı. Bu okuma faaliyetleri sonunda Türkistan’daki fikir, kültür ve eğitim çevrelerinde, millî aydınlar arasında tanınan bir şahsiyet hâline geldi. 1904 yılında, kendi şahsî teşebbüsüyle Mirâbâd’da yeni usûlde eğitim veren bir mektep açtı. Bu mektepte bizzat dersler verdi. 1907 yılında Şühret gazetesini çıkarmaya başladı. 1909 yılında, dostlarıyla birlikte Cemiyet-i Hayriye’yi kurdu. Bu cemiyet, Türkistan’da eğitim faaliyetlerinin hız kazanmasında önemli rol oynadı. Halkın idrâk ve kültür seviyesini yükseltmek düşüncesiyle 1913 yılında Turan adlı tiyatro topluluğunu kurdu. Bu tiyatro topluluğunda sanat danışmanı, rejisör ve aktör olarak görev aldı. Kendi eserleriyle beraber Türkistanlı Abdullah Kâdirî ve Hamza Hekimzâde Niyazi’nin, Azerbaycanlı Celil Memmetkuluzâde ve Üzeyir Hacıbey’in eserlerini sahneye koydu. Bu tiyatro topluluğu için kendisi
Pinek (1915), Advokatlik Asanını (1916), Biz ve Siz gibi piyesleri yazdı. Avlânî’nin bu faaliyetleri, Özbek tiyatrosunun gelişmesine tesir etti. Aynı dönemde mektepler için ders kitabı olarak hazırladığı Birinci Muallim, İkkinçi Muallim (1912), Tarih, Türkiy Gülistan yahud Ahlâk (1913) eserleri de halk tarafından sevilerek okundu. 1915 yılında Edebiyat yahud Millî Şe’rler adlı kitabı basıldı. Bu eserde yer alan şiirleri, millî şuurun uyanmasına hizmet etti.
1914 yılında Sadâ-yı Türkistan gazetesinde muharrirlik eden Avlânî, 1917 yılında kendisi Turan gazetesini çıkardı. 1917 yılından sonra Sovyet idaresinde çalıştı; 1918’de Komünist Partisine üye oldu. Kısa zamanda bu partinin önde gelen isimlerinden biri oldu. 1919-1920 yıllarında Afganistan’da elçi olarak bulundu. Döndükten sonra Iştirakiyyun, Kızıl Bayrak, Kasabaçilik İşi gibi gazetelerde muharrir olarak çalıştı. Daha sonra Orta Asya Devlet Üniversitesinde çalıştı. 1931 yılında kendisine profesör unvanı verildi. 1934 yılında Taşkent’te vefat etti.
Abdullah Avlânî’nin en meşhur eseri Türkî Gülistan yahud Ahlâk adlı kitabıdır. Bu kitap, eski Şarkta yarı nazım, yarı nesir hâlinde yazılan eserleri hatırlatmaktadır. Bazıları bu eserin, Sa’dî’nin tesiri altında yazıldığım düşünmektedir. Ancak bu eser, millî karakteri itibariyle Ziya Gökalp ile Mehmet Akif Ersoy’un eserlerine daha çok benzemektedir.
