Ahmet Refik Altınay
1880 veya 1881 yılının Şubat ayında Beşiktaş’ın Valideçeşme semtinde doğdu. İstanbul’da doğmasına rağmen aslen Ürgüplüdür. Babası Ürgüplü Ahmet, büyük babası da Hacı Mehmet Ağa’dır. Ürgüp’te Kürlükçüoğulları diye tanınan aile Sultan Abdülmecit döneminde babası tarafından İstanbul’a getirildi. Ahmet Ağa İstanbul’a yerleştikten sonra Sultan Abdülaziz’in Vekilharçlığında bulundu.
Çocukluğu Beşiktaş’ta geçti. İlk tahsilini aynı semtteki Vişnezade Sıbyan Mektebinde tamamladı. Beşiktaş Askeri Rüştiyesini bitirdi. Lise tahsilini Kuleli Askeri İdadisinde tamamladı. 1898’de Mekteb-i Harbiyede’den birincilikle mezun oldu. 18 yaşında piyade mülazımı rütbesi aldı. Üsküdar Toptaşı, Soğukçeşme Askeri Rüştiyelerinde coğrafya öğretmeni olarak memuriyete başladı.
1902’de Mekteb-i Harbiyede Fransızca Öğretmenliğine başladı. 1903’te Mülazım-ı Evvel, 1907’de Piyade Yüzbaşısı oldu.
31 Mart Vak’ası sırasında isyancılar tarafından arananlar listesine girdi ve Avcı Taburları’nın çavuş ve onbaşılarından bir grup asker tarafından arandı. Bundan sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne taraftar bir gazete olarak çıkarılan İttihat gazetesinin yazı işleri müdürü oldu ve gazete kapanana kadar da bu görevini sürdürdü. 1909 yılında Fransa’daki edebiyat ve sanayi kuruluşlarını incelemek üzere bu ülkeye gönderilen heyet içerisinde yer aldı. Aynı yıl Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Ceride şubesinde görevlendirildi ve Türk Tarih Encümeni azalığına da seçildi. Balkan Savaşı’nın başlamasıyla Erkân-ı Harbiye tarafından Sansür Umum Müfettişliği göreviyle askerliğe çağrıldı ve savaşın sonunda emekliye ayrıldı. Bundan sonra serbest çalışmaya başlayan Ahmet Refik; bir önceki görevle 1. Dünya Savaşı münasebetiyle yeniden orduya çağrılana değin “İrtika”, “Malûmat”, “Hazinei Fünûn ve “Mecmuai Ebuzziya”da makaleler neşretti. “Tercümanı Hakikat” ve “Millet” gazetelerinin baş yazarlığını yaptı. Muhtelif medreselerde de tarih muallimliği yaptı.
Yüzbaşı rütbesiyle tekrar orduda görevlendirildiğinde, Erkân-ı Harbiye Riyasetinin isteği üzerine Türkiye-Rusya münasebetlerini içeren birçok yazı yazdı. Bu yazılarından birinde Kavalalı Mehmet Ali Paşa’yı Osmanlı’ya ihanetle ithamı sebebiyle ordudaki görevinden uzaklaştırıldı. Anadolu’da Arpa Saman Memuriyeti görevine getirilen Ahmet Refik, bunu fırsat bilerek Lale Devri’nin ünlü sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa hakkında yerinde incelemelerde bulundu. 1915 yılında Eskişehir Askeri Sevk Komisyonu başkanlığına tayin edildi. Osmanlı Devleti’nin kuruluşuyla ilgili bizzat yerinde araştırmalar yaptı. 1.Dünya Savaşı sonlarında Ermeni mezalimiyle ilgili olarak Alman Vays ve Avusturyalı Dr.İştayn gibi yazarlardan müteşekkil bir heyetin başkanı sıfatıyla, 17 Nisan - 20 Mayıs tarihleri arasında, Doğu Anadolu’ya gönderildi. Batum, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Kars, Ardahan ve Artvin bölgelerini dolaşarak Ermeni mezalimi hakkında incelemeler yaptı. Ayrıca kendisinin bu gezi esnasında tuttuğu notlar, Osmanlı Devleti tarafından telgraflarla Avrupa’ya duyuruldu. Bu inceleme gezisi esnasındaki bilgi ve müşahedelerini daha sonra “İki Komite İki Kıta” ve “Kafkas Yollarında; Hatıralar ve Tahassüsler” adlarıyla kitaplaştırdı. Savaş sonunda da ikinci kez emekli oldu.
1918’de Darülfünun Osmanlı Tarihi Muallimliğine tayin edildi. Aynı yıl “Demirbaş Şarl” adlı çalışması dolayısıyla İsveç Hükümeti tarafından vazanişanıyla taltif edildi. Eseri İsveç diline çeviren Karolin İlim Derneği tarafından yazara 10 bin Frank ödül verildi.
1919–1922 yıllarında siyasetle de ilgilenen Ahmet Refik; Mütareke yılları olan bu dönemde Hürriyet ve İtilaf Fırkasına katıldı. Darülfünun’da ıslahat meselesi Mütareke döneminde Hürriyet ve İtilaf hükümetleri tarafından ele alınırken, bir sonuca ulaşabilmek için her fakülteden bu mesele için bir komisyon kuruldu. Edebiyat Fakültesi’nde kurulan komisyonda; Ali Ekrem, Rıza Tevfik, Faik Sabri Beylerle birlikte yer aldı. Maarif Nazırı Ali Kemal ile komisyon üyelerinin yaptıkları bir toplantıda “Darülfünun-u Osmaniye Nizamnamesi” meydana getirildi. Yayımlandığı 10 Ekim 1919’dan itibaren yürürlüğe giren bu nizamname, 1919 – 1920 öğretim yılında uygulanmaya başlandı ve okutulacak olan “Osmanlı Tarihi”dersini Ahmet Refik üstlendi.
1925 yılında, Türk-Bulgar ilişkileri üzerindeki araştırmaları dolayısıyla Bulgar İlimler Akademisi tarafından, “Büyük Salip Nişanı”nın en üst rütbesiyle taltif edildi. Aynı yıl içerisinde Türk Tarih Encümeni Riyaseti’ne getirildi. Ahmet Refik bir taraftan bu görevlerini sürdürürken diğer taraftan da “Türk tarihi” tetkiklerine devam etti. 1932 yılında 1. Türk Tarih Kongresi’nde “Türk Tarihinin Ana Hatları” adlı çalışmasıyla yazı kurulunda yer aldı. Ahmet Refik, diğer görevi olan Tarih Encümeni Başkanlığından ise, Türk Tarih Cemiyetinin kurulmasıyla ayrıldı.
Lâle Devri 1130-1143 (İstanbul 1331); Târihî Sîmâlar (İstanbul 1331); Köprülüler (İstanbul 1331); Felâket Seneleri 1094-1110 (İstanbul 1332); Kadınlar Saltanatı I-IV (İstanbul 1332-1923); Âlimler ve Sanatkârlar 900-1200 (İstanbul 1924) gibi eserlerini İkdam’da tefrika etti.
Bunun dışında Bektaşîliğe intisap etti, birçok şarkı ve nefesler yazdı, şarkı güfteleri birçok bestekâr tarafından bestelendi.
Millî Mücadele sırasında faaliyet gösteren “Tarikat-ı Salâhiye” adlı örgütle ilişkisi olduğu ileri sürülerek tutuklandı ve Ankara İstiklal Mahkemesi’nde yargılandı.
11 Ekim 1937 tarihinde Haydarpaşa Numune Hastanesi’nde vefat etti ve Büyükada’daki Tepeköyü mezarlığına defnedildi.
Eserleri ve Makaleleri
- — Onuncu Asrı Hicride İstanbul Hayatı: 961—1000
- — Hicrî On Birinci Asırda İstanbul Hayatı: 1000—1100
- — Hicrî On İkinci Asırda İstanbul Hayatı: 1100 — 1200
- — Hicrî On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı: 1200 — 1255
- — Anadolu’da Türk aşiretleri: 966—1200
- — Türkiye’de Mülteciler Meselesi: Macar ve Leh mültecileri, Kassuth, Rusya ve Avusturya’ya Karşı Türk Siyaseti, Türkiye, İngiltere ve Fransa İtilafı, 1849—1857
- — Kadınlar saltanatı: 1027—1048
- — Kadınlar saltanatı: 1048—1057
- — Kadınlar saltanatı: 1057—1094
- — Devri Süleyman Kanunî’de 1. Viyana Muhasarası
- — Köprülüler: Köprülü Mehmed Paşa
- — Köprülüler, Köprülüzâde Mehmed Paşa
- — Kızlar Ağası
- — Samur Devri,
- — Lâle Devri
- — Âlimler ve San’atkârlar,
- — Tesâviri Rical
- — Târih Sahifeleri
- — Sahâyifi Muzaferiyeti Osmaniye
- — Kabakçı Mustafa
- — Felâket Seneleri: 1094—1110
- — İki Komite - İki Kıta
- — İnkılâbı Azîm: 10 Temmuz 1324
- — Fâtih Sultan Mehmed ve Ressam Bellini: 1479—1480
- — Memâliki Osmâniye’de Demirbaş Şarl
- — Memâliki Osmâniye’de Kral Rakoçi ve Tevâbii:1109—1154
- — Ocak Ağaları
- — Osmanlı Devrinde Hoca Nüfûzu
- — Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri: 967—1200
- — Osmanlı Devrinde Zorbalar
- —. Türk Akıncıları
- — Yirmi Beş Sene Siper Kavgası: Girit Seferi Hakkında
- — Turhan Valide
- — Fatma Sultan.
- — Sokullu
- — Sultan Cem
- — Tarihî Simalar
- — Meşhur Osmanlı Kumandanları
- — Türk Mimarları
- — Devşirme Usulü
- — Osmanlılar ve Büyük Frederik: 1133—1179
- — Baltacı Mehmed Paşa ve Büyük Petro
- — Büyük Frederik’in Generallerine Talimatı Askeriyesi: (Freiedrich Der Grosse’den Tercüme)
- — Prusya Nasıl Yükseldi
- — İstanbul Nasıl Eğleniyordu
- — Eski İstanbul
- — Tarihte Kadın Simalar
- — Türk İdaresinde Bulgaristan
- — Bizans Karşısında Türkler: 699—857
- — Bizans İmparatoriçeleri
- — Sultan Abdülhamidisâni’ye Dâir (A. Şeref ile)
- — Türklerin İstanbul’u Muhasaraları
- — Büyük Frederik
- — Türkler ve Kraliçe Elizabet
- — Türkler ve Büyük Petro
- — Türk Hizmetinde Tökeli İmre
- — Gâzavatı Celilei Peygamberi
- — On Altıncı Asırda Rafizilik
- — Târih ve Müverrihler
- — Viyana Önünde Türkler
- — Hoca Sadeddin
- — Kâtip Çelebi
- — Naimâ
- — Peçevî
- — Selânikî
- — Fındıklı Silâhtar Mehmed Ağa
- — Sokullu Mehmed Paşa
- — Mîmar Sinan
- — Âşık Paşazâde
- — Kanije Gâzileri
- — Fransız İnkılâbı
- — Alman Müverrihleri
- — Fransız Müverrihleri
- — Büyük İskender
- — Ege Havzası ve Yunan
- — Napoleon
- — Vaşington ve Amerika İstiklali
- — Lamartin
- — Şark mektupları
- — Sultan Mehmed Hanı Hâmis Hazretleri Hayatı ve Hususiyetleri
- — Osmanoğulları
- — Tarihte Osmanlı Neferi
- — Türkiye Tarihi
- — Muhtasar Türkiye Tarihi
- — Tarihi Medeniyet
- — Muhtasar Tarihi Medeniyet (Charles Seignobos’tan tercüme).
- — Büyük Tarihi Umumi 6 cilt (I. Asya ve Mısır, II. Eski Yunan, III. Romalılar, IV. Muhacereti Akvam, Bizans, Türkler, Orta Çağ’da Avrupa, V. İslâm Tarihi, VI. Haçlı Seferleri, Selçuklular Ortaçağ’da Avrupa)
- — Türk İstiklâl Harbi
- — Atatürk Albümü 1881 — 1928
- — Gönül, Şiirler
- — Kafkas yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler
- — Latin Müverrihleri, Hayat mecmuası, sayı, 71 - 78.
- — Moralı Ali Efendi’nin Paris Sefareti, TOEM. (İstanbul), cüz, 18 – 24. (altı sayı).
- — Ahmedi Sâlis Devrine Dâir Madam Montegu’nün mektupları, TOEM (İstanbul), Cüz, 19 - 32 (10 sayı).
- — Vefiyat, Azaimuâvineden Tevfik Paşa merhum,TOEM, cüz 33.
- — Sultan Abdülmecid Han’ın Sarayında TOEM,cüz, 34 (Dr. Spitzer’in hayatı).
- — Sokullu Mehmed Paşa ve Lehistan İnhitatı, TOEM, cüz 36
- — Şehzâde Sultan Bayezid’in İran’a Firarı, TOEM, cüz 36.
- —Sultan Kanuni’nin son senelerinde İstanbul’un Usuli İaşe ve Ahvâli Ticariyesi, TOEM, cüz 37.
- — Sultan Muradı Rabiin Hattı Hümayunları, TOEM, cüz 39.
- — 1131’de Viyana’ya Sefir İzamı, TOEM, cüz 40.
- — Bahri Hazer — Karadeniz kanalı ve Ejderhan seferi, TOEM, cüz 43.
- — Fâtih Devrine Ait Vesikalar, TOEM, cüz 49.
- — Fâtih Zamanında Kocaeli, TTEM, 1—78.
- — Fâtih Zamanında Teke Eli, TTEM, 2—79.
- — Fâtih Zamanında Sultan. Höyüğü, TTEM, 3—80.
- — Anadolu Şehirleri, Ürgüp ve Nevşehir, TTEM 3—80.
- — Türkiye’de Islahat Fermanı, TTEM 4—82
- — Türkiye’de Katolik Propagandası, TTEM, 5—82.
- — Bibliyografya, TTEM, 5—82.
- — Osmanlı İmparatorluğunda Meskukat, TTEM 6—83, 7—84, 8—85, 10—87, 11—87. (beş sayı).
- — Fener Patrikhânesi ve Bulgar Kilisesi, TTEM,8—85.
- — 1284 Bulgar İhtilâli, TTEM, 9—86.
- — Şinâsi’nin Beerâyı Tahsil Paris’e Gitmesi, TTEM,10—87.
- — Mahmudu Sâni’nin Validesi, TTEM, 11—87.
- — Mülteciler Meselesine Dâir, TTEM, 12—89.
- — Tevârihi Âli Osman, TTEM, 13—90.
- — 1253’te Kavalalı Mehmed Ali Paşa İle Bir Mülâkat, TTEM, 15—92.
- — Açık Deniz Meselesi ve Azak Muhasarası, TTEM,17—94.
- — Encümen raporu, TTEM, 19—96.
- — Fransuo dö Noay’ın Türkiye’de Tehlikeli Bir Sefareti, TTEM, Ocak—Şubat, 1930, üç sayı (Yeni seri).
- — Mimâr Sinan, Haziran 1930, TTEM yeni seri I,sayı 5
- — Nâimâ Efendi Menfada, Haziran, 1930 TTEM, yeni seri, c. I, sayı 5.
- — XVII. Asırda Fransa ve Türk Askerliği, Mart—Mayıs 1930.
- — Kahire Yollarında “Yavuz’un Mısır seferi”, Harp mecmuası, sayı 4—5.
- — Galiçya’daki Şanlı Osmanlı Askerlerine, Harp mecmuası, sayı 13.
- — Osmanlı Miğferleri ve Harbı Hazır, Harp mecmuası,sayı 18.
- — Harp Edebiyatı ve Eski Şiirlerimiz, Harp mecmuası, sayı 21.
- — Târihî Menkıbeler, Şehit Kara Mehmed, Harp mecmuası, sayı 24.
- — Turhan Sultan ve Çanakkale, Yeni mecmua, sayı 3.
- — Muradı sâlis ve Kraliçe Elizabet, Yeni mecmua, sayı 5.
- — Bizde Şehnâmecilik, Yeni mecmua, sayı 11.
- — Valide Camileri, Yeni mecmua, sayı 12.
- — Sadâbâd, Yeni mecmua, sayı, 13.
- — Michelet, Yeni mecmua, sayı 14.
- — Mîmâr Sinan, Yeni mecmua, sayı, 15—16.
- — Bağdad Köşkü, Yeni mecmua, sayı 17.
- — Kâriye Câmii, Yeni mecmua, sayı 18, 19.
- — Range, Yeni mecmua, Sayı, 20—21.
- — Bizans Devrinde Büyükada, Yeni mecmua, sayı 23—24.
- — Selimi Sâlis’te Halk Muhabbeti, Yeni mecmua, sayı 23—24.
- — Budin’de Osmanlılar, Yeni Mecmua, sayı 25.
- — Sultanahmet Çeşmeleri, Yeni mecmua, sayı 27.
- — Hurrem Sultan’ın Son Seneleri, Yeni mecmua, sayı 32.
- — Sultan Ahmedi Sâlis ve Damadı, Yeni mecmua, sayı 34.
- — Pasarofça Muâhedesi Akdedilirken, Yeni mecmua sayı, 36.
- — Pasarofça Muâhedesi’nden Sonra İstanbul, Yeni mecmua, sayı, 37.
- — Sultan Ahmedi Sâlis’in Hayatına Dair, Yeni mecmua, sayı 38.
- — Gâzi Zeynel Bey, Yeni mecmua, sayı 39.
- — İstanbul’da ecnebi ressamlar, Van Moor, Hiler, Yeni mecmua, sayı 40.
- — Sultan Mahmudı Sâni Devrinde İstanbul, Yeni mecmua, sayı 48.
- — Çar Birinci Pol ve Zamanı, Yeni mecmua, sayı, 49.
- — Koca Râgıb Paşa Devrinde İstanbul, Yeni mecmua, sayı 52.
- — Kraliçe Elizabet ve Mari Stuart, Yeni mecmua, sayı 52.
- — Râşid, Yeni mecmua, sayı 53.
- — Paris’te Tükkârı San’at Yeni mecmua, sayı 54.
- — Naimâ, Yeni mecmua, sayı 55.
- — Fransız Elçisi Vergen’in Muhaberâtına Nazaran Koca Râgıb Paşa Sadâretinde Bâbıâli, Yeni mecmua, sayı 56 - 58.
- — Hoca Sâdeddin, Yeni mecmua, sayı 62 - 63.
- — Islahat Fermanı, Hristiyanların Hukuku, Yeni mecmua, sayı 66.
- — İkinci Sultan Murad zamanında Edirne, Yeni mecmua, yeni seri, sayı 67.
- — Kurtulan Beldelerimiz, Alaşehir, Yeni mecmua, sayı 69.
- — Dördüncü Murad Zamanında Musul, Yeni mecmua, sayı 70.
- — İzmir’de İzmir Oğlu, Yeni mecmua, sayı 72.
- — Tulon’da Barbaros Hayreddin, Yeni mecmua, sayı 73.
- — Yeşil Bursa Payitaht İken, Yeni mecmua, sayı 75.
- — Mazide Bahar Seyranları, Yeni mecmua, sayı 77.
- — Sapanca İzmit Kanalı, Hayat mecmua, sayı 7.
- — XII. Asırda Kadın Hayatı, Hayat mecmua, sayı 9.
- — Türklerde Avcılık, Hayat mecmua, sayı 17.
- — Ankara’da Osmanlı Türkleri, Hayat mecmua, sayı 21.
- — Devşirme ve Acemi Oğlanları, Hayat mecmua, sayı 30.
- — Tarih ve Müverrihleri (Neşrettiği Metinler) Hayat mecmua, sayı 60 - 69
- — Tarihi Gılmânî (Mehmed Halife’nin)
- — Silahtar Tarihi (Fındıklılı Mehmed Ağa’nın).
- — Seyahatnâme (Evliya Çelebi’nin, 9. ve 10. ciltler).
- — Pasarofça Muâhedesi’nden Sonra Viyana’ya İzam Edilen İbrahim Paşa’nın Hatıratı
Kaynak: Alimler ve Sanatkarlar, Ahmet Refik Altınay, Kültür Bakanlığı, 1. Baskı 1980.
İLGİLİ ÖYKÜLER
