Çerkez Ethem
1885 yılında Bandırma’da doğdu. Kurtuluş Savaşı’nda Kuvayı Milliye döneminin önde gelen halk önderlerinden biridir.
Bandırma’nın bir köyü olan Emreköy’e yerleşmiş Şapsığ Çerkes boyundan, Ali Bey’in beş oğlunun en küçüğüydü. Ağabeyleri, İlyas ve Nuri beyler, Rum eşkıyalarıyla çarpışırken ölmüşler, Reşit ve Tevfik beyler de 1901 ve 1902 yıllarında Harbiye’yi bitirerek subay çıkmışlardı. Reşit Bey çeşitli cephelerde çarpıştı. 1919’da Meclisi Mebusan’a Saruhan (şimdiki Manisa) Milletvekili olarak katıldı. Oradan Birinci TBMM’ye geçti. Çerkez Ethem, evden kaçarak Bakırköy Süvari Küçük Zabit Mektebi’ne girdi. Balkan Savaşı’nda Bulgar cephesinde yaralandı. Kıdem zammı ve madalya aldı.
I. Dünya Savaşı’nda Eşref Kuşçubaşı'nın yönettiği Teşkilat-ı Mahsusa ile birlikte İran, Afganistan ve Irak’a yapılan akınlara katıldı. Yaralanarak savaş sonunda köyüne çekildi. Önceleri dağları mesken edinip haraç topladıysa da, 1919-1920Ve tarihleri arasında bir yıl süre ile Anadolu’da tek önemli vurucu güç olan Kuvva-yı Seyyare’yi kurdu ve "Umum Kuvvai Milliye Komutanı" ve Ankara’daki 20.Kolordu’nun Komutanı olan Ali Fuat Paşa ile istişare ederek İngiliz ve Yunan birliklerinin ilerlemesine karşı gerilla operasyonları düzenledi. Düzenli ordu kurulana dek TBMM’ye karşı girişilen ayaklanmaları bastırdı, ancak Atatürk tarafından kurulan düzenli orduda sıradan bir komutan olmayı reddetti. Albay İsmet İnönü’nün Garp Cephesi komutanı olup kendi kuvvetlerini kuşatmasına tepki olarak TBMM’ye çektiği ağır ifadelerle dolu telgraf sonrası "vatan haini" ilan edilince, emrindeki birliklerin önemli bir kısmını teçhizatlarıyla birlikte TBMM kuvvetlerine bırakarak, kendisine bağlı yaklaşık 400 adamıyla birlikte Yunanistan üzerinden Ürdün’e geçti. Ankara’da Ethem başta Mustafa Kemal olmak üzere iltifatlarla karşılanır. Çerkez Ethem’in Ankara’ya gelişini Halide Edip Adıvar şöyle anlatır: "Ethem Ankara’ya silahlı kuvvetleriyle girdiği zaman sokaklar doldurulmuştu. Adamları arasında kadınlar da vardı. Ethem büyük şevkle karşılandı. Mustafa Kemal paşa otomobilini ona verdi. Bu Ankara’da bulunan tek otomobildi. Ethem TBMM’e geldiği zaman coşkunlukla karşılandı."
Çerkez Ethem Ankara’da Mustafa Kemal Paşa’nın özel konuğudur. Fevzi Çakmak ve İsmet İnönü Çerkez Ethem’i ziyarete gelirler. Sohbet konusu mevcut durum ve Yozgat isyanıdır. Bu toplantıda Çerkez Ethem ile İsmet İnönü ilk kez yüzyüze gelmektedirler. Konuyu İsmet İnönü açar; "Bizim Yozgat dolaylarındaki ayaklanışı ne yazık ki kökünden söndürecek bir gücümüz kalmamıştır. Bu gerçeği acı da olsa aramızda açığa vurmalıyız.". Ankara’da gerçekleşen bu toplantı ve tartışmaya ilişkin olarak Çerkez Ethem hatıralarında oldukça ayrıntılı bilgi verir: "İsmet Bey: İstirahate olan ihtiyacınıza rağmen ziyaretçiler üşüşmeden mevcut önemli sorunlar hakkında lütfen görüşmelere başlayalım. Bilhassa malum olan şu isyan meselesi hakkında yolumuzu ve kararımızı tespit edelim ki, istiharati kalp ve sukuneti fikirle hem istiharatinizin teminine ve hem de diğer musahafemize sıra gelsin.(....) Son istirhamımız üzerine, Eskişehirden cepheye sevkiyatınızın geri bıraktırılmasına dair emir vermeyi herhâlde unutmamışsınızdır."
Çerkez Ethem: Evet, cepheye olan asker sevkiyatımız zaten genel değil. Yozgat cihetine ilişkin düşüncenizi dikkate alarak kuvvetlerimin çoğunu Eskişehir’de tutuyorum. Zaten Ankara’yı ziyaret maksadım da daha çok benim önemsiz gördüğüm ve sizin pek çok önem verdiğiniz Yozgat cihetindeki isyanın derecesini hakkıyla anlamak, sonra Yunan cephesine dair tehlike arzeden şüphelerimle mukayase ederek ona göre çok önemlisini tercih ederek, yahut mümkün mertebe her iki ciheti de ihmal etmeyerek hatasızca bir karar vermemiz içindir. Fevzi Paşa: Biz hiç ihtimal vermeyiz ki, Yunan ordusunun ciddi bir taarruzu karşısında bulunmuş olalım. Eğer Yunanlıların öyle bir niyeti ve yeteneği olsaydı, bu taarruzu 3 aydır devam eden iç ihtilallerimizin şiddetli geçen safhaları sırasında yapmaları lazım gelirdi. İsmet Bey: Bununla beraber biz cepheleri de ihmal etmek taraftarı değiliz. Asıl gaye ve amacımız vatanı düşman ayağından temizlemektir. Yunan ordusu en tehlikelisidir. Bu böyle olmakla beraber, iç sorunlar da çok önemli bir esas teşkil eder. Bizim Yozgat ve civarındaki isyanı kökünden söndürmeye maalesef bir kuvvetimiz kalmamıştır. Düzenli ordunun kuruluşu döneminde, kayıt altına girmek istemeyerek hükümete başkaldırdıktan sonra, 1921 Ocak ayı ortalarında kuvvetlerini dağıttı ve Şubat sonunda Yunanlılara sığındı. İzmir’e, oradan da Atina’ya gönderildi. Ankara İstiklâl Mahkemesi’nin, ağabeyleri ve yakın adamlarıyla birlikte, Ethem Bey’in de gıyabında verdiği 9 Mayıs 1921 tarihli ve 573 sayılı karar ile "Müsellahan takibi hükümet cürmünü irtikap ederek", düşman tarafına firarından dolayı idama mahkum oldu. Türkiye’den ayrıldıktan sonra, önce Berlin’e gitti. Daha sonra, bir süre Kahire’de yaşadı ve son yıllarını Ürdün ve Lübnan’da geçirdi.
1948 yılında öldü. Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcında büyük ağabeyi Reşit Bey aracılığıyla Teşkilât-ı Mahsusa ile ilişki kurar. En somut bilgi Teşkilat-ı Mahsusa içinde yer aldığı dönemde Irak seferinde yaralandığı ve yaralı olarak Bandırma’daki baba evine döndüğüdür. Çerkez Ethem’in kendisi de anılarında bu döneme ilişkin pek bir şey söylememektedir. Çerkez Ethem iyileştikten sonra Ege Bölgesi’nin sosyo-ekonomik yapısının bir sonucu olan ve ezilen yoksul kesimin toplumsal muhalefetinin aldığı bir biçim olan efeliğe ilgi duymaya başlar. Yerel otoritenin ve jandarmanın zulmüne karşı yoksul köylülerin taleplerini sahiplenir. 30 Ekim 1918 tarihi, Osmanlı açısından son derece ağır bir yenilginin kâğıt üzerinde resmileştirilmesi olan Mondros Antlaşması, Ahmet İzzet Paşa Hükümeti tarafından imzalanır. Anlaşmayla birlikte yenilmiş Osmanlı ordusu büyük ölçüde silahsızlandırılarak tasfiye edilmişti. İstanbul, İngiliz emperyalistleri tarafından fiilen işgal altına alınmıştı. Ayrıca emperyalist güçler, Yunanlıların, Batı Anadolu Bölgesi’nde nereleri işgal edeceklerini içeren haritalar îçizmişler, Yunanlılar da işgal hazırlıklarına başlamışlardı. Fransızlar ve İtalyanlar, işgal hazırlığında idi. Tüm bu gelişmeler karşısında, İstanbul Hükümeti sessiz kalıyor, emperyalist güçlerin ardı arkası kesilmeyen isteklerine, dayatmalarına boyun eğmekten başka çıkar yol bulamıyordu. Gelişmeler karşısındaki tepki, Anadolu’da halktan ve halkın tepkilerini sahiplenen efelerden gelen tepkilerden ibaretti. (Ege’de Ethem, Demirci Efe, Yörük Ali, Çukurova’da ise Salih Bey’in faaliyetleri örnek olarak verilebilir.) Emperyalist isgal sürecinin başlangıcındaki tablo bu idi. 15 Mayıs 1919’da Yunanlılar İzmir’e asker çıkartmışlar ve hızla Ege Bölgesi’ni işgal etmeye yönelmişlerdi. Çerkez Ethem, Kurtuluş Savaşı’na katılımını, hatıralarında şöyle aktarıyor:
"Umumi Harbin neticesi olarak en ağır şartlarda Mondros Mütarekesi kabul ettirilmesine rağmen, galip devletler, mütareke hükümlerini bozmaya başlayınca, İzmir’de teşekkül eden gizli cemiyetin kararı ile ben ilk isyan bayrağını tam 2,5 yıl önce açmıştım." Çerkez Ethem, bu sözleri, 1921 yılının ilk ayında söylediğine göre, 2,5 yıl önce derken kastettiği yil, 1918 yılının 2. yarısı olmasi gerekiyor. Çerkez Ethem’in anlattığı şeyler içerisinde irdelenmesi gereken bir başka konu da, sözünü ettiği gizli örgüt konusudur. Bu örgütün Teşkilat-ı Mahsusa olması büyük olasılıktır. Çerkes Ethem’le ilgili çalışmalarda farklı yorumlara ve tartışmalara neden olan bir fidye olayı vardır. Çerkez Ethem, 12 Şubat 1919 tarihinde, İttihatçı olduğu söylenen İzmir Valisi Rahmi Bey’in oğlunu kaçırır ve 50 bin lira fidye alır. Önce bu konuda yapılan değerlendirmeleri aktaralım. Doğan Avcıoğlu: "Çerkezler ile Müslümanların en içten koruyucusu olan Büyük Britanya’ya manevi bağlılık ve saygı duygularını göstermeyi başaramayan Ethem Bey, İngilizlerin tutukladıkları valinin oğlunu kaçırarak İngilizlere saygı göstermektedir. İzmir’de karaya çıkan Yunan askerlerine ilk kurşunu sıkmakla ünlenen gazeteci Hasan Tahsin ise olaya ilişkin olarak "Çerkez Ethem Bey ve arkadaşları Rahmi’nin İttihat ve Terakki uğruna kullanacağı bu altın bombayı elinden alarak kansız ve arızasız bir biçimde şu zavallı vatanın selametle ilerlemesine güçleri ölçüsünde hizmeti düşünmüşler. Çerkez Ethem Olayı isimli kitapta Cemal Şener de, Çerkez Ethem’in kaçırma olayını, Demirci Efe’nin Derviş Ağa isminde bir kişinin oğlunu kaçırmasına özenerek kişisel nedenlerle gerçekleştirmiş olabileceğini öne sürüyor[5]. Çerkez Ethem’in o sıralar İttihatçı düşmanı kesilmiş olduğunu, bu olayın da bundan kaynaklanmış olabileceğini belirtmektedir. Bu son derece sübjektif bir değerlendirmedir. Ethem’in babası Ali Bey’in ekonomik durumunun iyi bir düzeyde olduğu, başka kaynaklarca da doğrulanmaktadır. Çerkez Ethem’in kişisel nedenlerle gerçekleştirmesi için bir sebep yoktur. O dönemlerde Çerkez Ethem’in hızlı bir İttihatçı düşmanı olduğu da tartışma götürür bir konudur. Çerkez Ethem’in kendisi böyle bir gelişmeden hiç söz etmemektedir. Daha sonraki süreçteki ilişkiler, iddia edildiği gibi hızlı bir düşmanlık değerlendirmesini doğrulamamaktadır. Yunanlıların İzmire asker çıkarttığı ve giderek Ege Bölgesinde irili ufaklı çatışmaların ve direnişlerin yaşandığı günlerde, M. Kemal ve daha sonra Ankara ekibini oluşturacak olan kimselerin büyük çoğunluğu, İstanbul’daki hükümet değişiklikleri ile kâh sarayla, kâh İngilizlerle pazarlık içerisinde kendilerine çıkış yolları aramakla meşguldü. İşgalin ve direnişlerin yaygınlaşması üzerine, bir kısmı parça parça Anadolu’ya geçmeye başlamışlardır. Parça parça Anadolu’ya geçenlerden biri Çerkez Ethem’in Teşkilat-ı Mahsusa günlerinden tanıdığı Rauf Orbay’dir. Rauf Orbay, Çerkez Ethem’e Salihli civarında, işgalin önünde barikat görevi görecek bir cephe oluşturma görevi verir. İzmir Valisi Rahmi Bey’in oğlunu kaçırıp 50 bin Lira fidye isteyen Çerkez Ethem’i İngilizlere saygı göstermekle suçlayan Doğan Avcıoğlu, adeta kendini yadsıma pahasına, Çerkez Ethem’in, Salihli cephesini oluşturmasını şöyle aktarıyor: Ethem, 8 arkadaşıyla Salihli’ye gelir. Orada çetecilikle yetişmiş Dramalılardan bazılari ile birleşir. Balikesir, Gönen, Kirmasti, Bandirma ve Bursa’da sözünü geçirdiği Çerkezlere haber gönderip çağırır ve kuvvetlerine katar. İttihatçı diye İstanbul hükümetince peşine düşüldüğünden, Akhisar bölgesinde dolaşan Serenli Parti Pehlivan da Ethem’in hizmetine girer. Böylece güçlenen Ethem, kuvvetini arttırmak çabasındadır[7]. Ethem’in de kabul ederek ve oluk oluk kan akıtarak oluşturduğu Salihli cephesi, o sıralar Amasya Tamimi, Erzurum ve Sivas Kongreleriyle uğraşan M. Kemal ekibinin ciddi bir nefes almasını sağlar. Çünkü Salihli cephesi ile birlikte her geçen gün biraz daha genişleyen işgal cephesinin önüne önemli bir set çekilmiştir. Salihli cephesinin oluşumunun bir başka yönü de, cepheyi oluşturan Çerkez Ethem’in, sonraları Ankara ekibini oluşturacak olan M. Kemal ve arkadaşlarıyla da resmi birlikteliğinin başlangıcı olmasıdır. Anadolu’da başlayan direnişler, merkezî bir önderlikten yoksundur. Mustafa Kemal Paşa kendisini tek otorite haline getirecek bir stratejiyle işe koyulur. Amasya Tamimi, Erzurum, Sivas Kongreleri, Ege’de işgalcilere karşı çetelerin, efelerin oluşturduğu barikatlar sayesinde Ankara’da merkezî bir oluşum ortaya çıkarmayı başarır. Ne var ki oluşturulan bu merkezciliğin en küçük bir askerî gücü yoktur. Bütünüyle masa başı bir oluşum halindedir. Bunun farkında ve bilincinde olan M. Kemal Paşa, bu önemli açığı ustaca kapatacak ya da hendikap olmaktan çıkaracak yolu da bulmakta gecikmez. Anadolu’nun çeşitli yörelerinde işgale karşı direniş yürütmekte olan yerel güçlerin iletişim ve haberleşmesini, Ankara üstlenir. Ankara’nın bu iletişimi üstlenmesiyle birlikte bütün bilgiler, gelişmeler Ankara’da birleşmeye başlar. Bilgileri, gelişmeleri kendisinde merkezileştiren Ankara, yavaş yavaş kendisini mücadelenin, direnişin merkezi olarak lanse etmeye başlar. Mustafa Kemal Paşa, Erzurum ve Sivas Kongreleriyle, siyasi bir otoritenin Ankara’da oluşumu faaliyetlerini yürütürken, Anadolu’nun ağırlıkla Ege Bölgesi olmak üzere, çeşitli yörelerinde Kuvay-i Milliye adı altında yerel direnişler kendiliğinden giderek güçleniyordu. Bu gelişim, işgalci emperyalistleri, İstanbul hükümetini ürkütmüş olacak ki birbiri ardına iç isyanlar patlak vermeye başladı. Bunların en önemlilerini inceleyelim. "Salihli komutanı Ethem Beyefendiye (10 Mart 1920) Biga civarında kuvvetlerimizi bozmayı başaran Anzavur melunu birkaç gün önce Gönen üzerine ilerleyerek Kaymakam Rahmi Bey alayını yenmiş... Esir ettiği subayları ve askerleri halife adına yemin ettiriyor. Sonra serbest bırakıyor. Böylelikle zihinleri karıştırıyor. Ve Kuvayi Milliye aleyhine tahrik ediyor. Durumu tehlikeli gören kolordu komutanlarımız Yusuf İzzet Paşa, Bandırma’dan çekilmiş, Anzavur ise Bandırma’ya girmiştir... Asilerin Balıkesir’i ellerine geçirmeleri, Yunanlılarla ilişki kurmalarına olanak sağlayacaktır ki, bunun ne kadar vahim bir sonuç doğuracağını tahmin edebilirsiniz... Bu yüzden bizzat ve herhalde kâfi bir kuvvetle ve süratle Balikesir’e hareket ediniz. 28. Tümen Komutanı Albay Kâzım Bey[8]. Kuvayi Seyyare komutanı Çerkez Ethem bu telgrafı aldıktan iki gün sonra Balikesir’e ulaşır. 9-10 saat süren bir yoğun çatışma sürecinden sonra Anzavur Ahmet’in kuvvetleri büyük bir bozguna uğrar. Anzavur kuvvetlerinin dağıtılmasından kısa bir süre sonra Genel Kurmay Başkanı İsmet İnönü ile Çerkez Ethem arasında şu telgraf konuşması geçer: "İnönü: Merhaba Ethem Bey! Nasılsınız, iyisiniz inşallah. Gazanız mübarek olsun. Ethem: Merhaba Efendim. Teşekkür ederim. Ben iyiyim. Siz nasılsınız? İnönü: Genel durumumuz iyi değil. Mustafa Kemal Paşa ve Reşit Bey yanımdalar. Makine başındayız. Size genel durumu izah ederken bazı acı haberler de vereceğim. Ethem: Söyleyiniz efendim. Acı da olsa gerçeği bilmek daha iyidir. İsmet Bey: Sizinle şu görüşmeyi temin edebilmek için çok zorluğa uğradık. Bazı yerlerde şimendifer tellerinden yararlandık. Birçok yerle irtibatımız yoktur. Merkezde ise kuvvetimiz kalmadı... Bulunduğunuz yerde ikinci derecedeki işleri tümen komutanı Kâzım Bey’e bırakarak, Geyve Boğazı’nda Ali Fuat Paşa’nın yardımına koşmanızı rica ederiz. Ethem: Yarın Geyve’ye hareket edeceğim. Çerkes, dediği gibi yapar. Geyve’ye ulaşır ulaşmaz hemen bir taarruz planı yapar. Çerkez Ethem’in kuvvetleri ile İstanbul hükümetinin gücü olan Kuvva-yı İnzibatiye Kuvvetleri arasında, Geyve Boğazı’nin gerisinde şiddetli bir çatışma yaşanır. Kuvay-i Seyyare büyük bir başarı kazanır. Çerkez Ethem kuvvetlerinin büyük bir kısmı ile birlikte Adapazarı muhitinde bulunurken, Düzce yöresinde, İstanbul hükümeti yanlısı yeni bir ayaklanma belirir. Çerkez, anında, isyan büyümeden müdahalede bulunabilmek için, Hendek üzerinden Düzce’ye hareket eder. Çerkez Ethem kuvvetlerinin bu ani müdahalesi ile duruma kısa sürede hakim olunur. Çerkez Ethem, bir an önce Yunan cephesine dönmek istemektedir. Tam bu esnada Ankara’dan Ali Fuat Paşa aracılığıyla Çerkez Ethem’e bir telgraf gelir. Telgrafta Çapanoğullarının ayaklanadıkları, bu yüzden acilen Yozgat’a gitmesi istenmektedir. Çerkes Ethem ise bir an önce Yunan işgalinin devam ettiği Batı Cephesine dönmeyi arzulamaktadır. Telgrafı, Ethem’in ağabeyi Reşit’in, Adapazarı’na gelmesi izler. Reşit Bey de kardeşi Çerkez Ethem’in Yozgat’a gitmesinde israr etmektedir. Çerkes Ethem’in batı cephesinden aldığı haberler, Yunanlıların işgali yayma hazırlıklarını yoğunlaştırdıkları yönünde idi. Buna rağmen Çerkez Ethem, Ankara’nın ve ağabeyi Reşit Beyin ısrarlarına dayanamaz. Birliklerinin bir kısmını Yunan saldırısını karşılamak üzere Salihli’ye gönderirken kendi de Ankara’ya geçer.
1948 yılında Amman’da vefat etti.
İLGİLİ ÖYKÜLER
