Muhammed Abduh
1849 yılında Mısır’ın Buhayre’ye bağlı Mahalletun-Nasir köyünde doğdu. Asıl adı Muhammed Abduh b. Hasan Hayrillah et-Türkmani el-Mısrî’dir. Ailesi Mehmet Ali Paşa’nın son yıllarında vergi tahsildarlarının zoru ile bulundukları yeri terk etmek ve bir zaman için başka yerlerde güç şartlar altında yaşamak mecburiyetinde kaldı. Muhammed Abduh, bu mecburi göç sırasında doğdu. Tanta’daki Ahmedi Medresesi’nde Arapça ve tefsir dersleri aldı. Bir hafız tarafından eğitildi. 13 yaşına geldiğinde Mısır’ın ikinci büyük eğitim yeri olan Ahmedi Cami’nin Kur’an Kursu’nda Medrese eğitimine başladı. Kısa bir süre sonra okulu terk ederek evlendi. 1866’da Kahire’de bulunan El-Ezher’e kayıt oldu. Burada mantık, felsefe ve gizemcilik öğrenimi gördü.
Eğitiminden sonra Cemaleddin Efgani ile tanıştı ve hayatı değişti. Efgani’nin siyasi düşüncelerine zemin oluşturmak için dönemin Mısır valisi Hidiv İsmail’in yerine valinin oğlu Tevfik ile anlaştı. Tevfik vali olduğunda ise Efgani’ye sırt döndü ve sürgün etti. Bu sırada Efgani’nin yanında görev yapan Abduh da tüm resmî görevlerinden azledilerek köyünde zorunlu ikamete tabi tutuldu, bir yıl sonra affedildi. Affın ardından Vakayıu’l Mısriyye adli resmî gazeteye atandı. Söz konusu gazetede 35 makalesi yer aldı. Bu görev sırasında Mısır’da Urabi Paşa isyanı patlak verdi ve İngiltere Mısır’ı işgal etti. İşgal sürecinde, 1882 yılında görevine son verildi, isyanın sorumlularından biri olduğu düşünülerek 3 ay hapis yattı ve ardından 3 yıl 3 ay Beyrut’a sürgüne gönderildi. Beyrut’ta iken Efgani’nin çağrısı üzerine Paris’e gitti. Paris’te bulunduğu sürede birkaç kez İngiltere’ye gitti ve Efgani aracılığıyla Churchill dâhil İngiliz siyasetçilerine ulaştı. Bu ziyaretlerinde İngiltere’yi Mısır’ı işgalden vazgeçirmeye çalıştıysa da başarılı olamadı. İşgali siyasi yolla durduramayacağını anladı ve 1885 yılında Beyrut’a döndü. Bir süre Beyrut’ta kaldıktan sonra Sa’d Zağlul ve Ahmet Muhtar Paşa gibi şahsiyetlerin aracılığıyla siyasete bulaşmama şartıyla, 1889’da Mısır’a geri döndü.
İkinci Abbas Hilmi, Mısır valisi olunca merkezî idare ile arası düzeldi. Mısır’da 1905 yılına kadar taşra ve merkezde hâkimlik yaptı ve hukuk kariyeri bu şekilde başladı. 1981 yılında istinaf mahkemesi müsteşarı oldu. 1895 yılında Ezher İdare Meclisine üye oldu. 1899 yılında ise Mısır Müftülüğüne getirildi ve hayatının sonuna kadar bu görevi yerine getirdi. Çalışmalarının büyük bir kısmını eğitim ve yargı alanlarını ıslah etmeye yöneliktir. 1903 yılında Oxford ve Cambridge üniversitelerini ziyaret etti, reform değerindeki değişim fikriyle ile Mısır’a döndü. Mısır valisi ile yaşadığı fikir ayrılığından dolayı 1905 yılında Ezher idare meclisinden ayrıldı. Aynı yıl rahatsızlandı ve hava değişimi için gittiği İskenderiye’de 11 Temmuz 1905 yılında 56 yaşında vefat etti. Cenazesi Kahire’ye getirildi ve Karafetül-Mücaverin’de toprağa verildi.
Abduh ve Efgani İlişkisi
Efgani, Abduh’un hayatını en çok etkileyen kişidir. Efgani’nin tavsiye ettiği kitaplarla birlikte tasavvuf, mantık, felsefe, kelam, fıkıh gibi alanlarda kendini geliştirdi. Bu sürecin sonunda Fransızcayı öğrendi. İkilinin ortaya koyduğu ilk çalışma “Risaletü’l-Varidat” isimli esere yaptıkları mukaddimedir. Ortak çalışmaların ikincisi Adudiddin el-İci’nin (828-908) Akaidu’l-Adudiyye ismiyle bilinen kitabına Cemaleddin ed-Devvani’nin (1424-1502) yaptığı şerhtir. Bu şerh sırasında ikili ayrıca 73 fırka hadisin değerlendirildiği bir haşiye ele aldı.
Abduh, Efgani’nin teşvikleri ile gazeteciliğe de başladı. El-Ehram gazetesinde ilk makalesi “ Takrizu’l Ehram” yayınlandığında henüz öğrenciydi.
Efgani’nin Mısır’da kurulmasına vesile olduğu bazı siyasi teşkilatlara onunla birlikte girdi. Bu arada Efgani ile birlikte İngiliz mahfiline bağlı “Kevkebu’ş-Şark” adındaki bir mason derneğine de üye oldu ve bu teşkilata girmeleri çok büyük spekülasyonlara neden oldu. Efgani ile birlikte Paris’te, Efgani’nin Doğu’da özellikle Mısır ve Hindistan’da kurduğu gizli bir teşkilat olan Urvetu’l Vuska cemiyeti adına aynı ismi taşıyan bir dergi çıkartmaya başladılar. Cemiyetin ve gazetenin ana gayesi, Şark milletinin birlikteliğini sağlayıp emperyalizme karşı, mücadele etmek ve özel olarak da Mısır’ı İngilizlerin işgalinden kurtarmaktı.
Kitapları:
Risâletü’t Tevhid
Felsefetu’l – İçtimâ’ ve’t – Târîh
er-Redd alâ Hanotaux
El İslam ve’n Nasrâniyye ma’al –İlm ve’l Medeniye
Tefsiru-Sureti’l Asr
Tefsiru Cüz’i Amme
Tefsir-u Kur’an’il-Hâkim / Tefsiru’l-Menar
Tefsiru Sureti’l – Fatiha
Takrîr fi Islâhı’l- Mahâkimi’ş-Şer’iyye
Fetâva
Münşeât
Risâle fî ilmi’l – vaz
Mantık
Durûsu’d – Dâri’l – İftâ
Takrîr fi Islâhı’l-Mehâkimi’ş – Şer’iyye
Kelimâtu’l – Îmân
Taassub
Ahsenu mâ kütibe an târîhi’r – Resûl Muhammed
Şerhler:
Şerhu Nehci’l – Belâga
Şerhu Makâmât -ı Bediüzzamân el- Hemadânî
Şerhu’l- Basâiri’n- Nasîriyye fi İlmi’l- Mantık
Esrâru’l – Belâga
Tercümeler:
Hakikat-ı Mezheb-i Neyçeri ve Beyan-i Hal-i Neyçeriyan (Farsçadan Arapçaya)
et – Terbiye (Fransızcadan Arapçaya)
Makaleler:
1) “el-Müdebbiru’l-İnsanî ve’l-Müdebbiru’l-Aklî e’r-Ruhanî”, el-Ahrâm, sayı. 11, Aralık 1293/1876; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/23-37; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/208-209.
2) “el-Ulumu’l-Kelamiyye ve’d-Da’veti ile’l-Ulumu’l-Asriyye”, el-Ahrâm, sayı. 41, 1294/1877; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/37-45; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, III/15-22.
3) “el-Felsefütü’t-Terbiye”, Ceridetü Mısr, 1 Haziran 1297/1879; Rızâ, Reşîd, Üstâ-zu’l-İmâm, II/2-14.
4) “et-Terbiyetü fi’l-Medreseti ve’l-Mektebeti’l-Emiriyye, el-Vakâiu‟”, sayı. 957, 2 Kasım 1880/1298; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/80-83; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, III/28-30.
5) “el-İffetü ve Levâzımüha”, el-Vekâıu, sayı. 995, 1 Aralık 1880/1298; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, II/30-34; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/87-91.
6) “Mâ eksera’l-Kelâm ve mâ ekalle’l-Amel”, el-Vakâıu, sayı. 1012, 2 Yünayir 1881/ 1299; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/98-103; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, II/35-39.
7) “el-Kuvvetü ve’l-Kanûn”, el-Vakâıu, sayı. 1031, Şubat 1881/1299; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/281-287; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/92-99.
8) “el-Maarif fi’l-Müctemi’ ”, el-Vakâıu, sayı. 1041, 1881/1299; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, II/60/63.
9) “Hâcetü’l-İnsan ilâ’z-Zevvâc”, el-Vakâıu, sayı. 1055, Mars 1881/1299; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, II/68-72; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/109-122.
10) “Hükmü’ş-Şeria fi taaddüdü’z-Zevcât”, el-Vakâıu, sayı. 1094, Nisan 1881/1299; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/113-118; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, II/68-72.
11) “Hutatu’l-Ukalâi”, el-Vakâıu, sayı. 1072, 1082 ve 1092, Nisan 1881/1299; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/296-308; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, I/119-132.
12) “Te’sirü’t-Ta’lim fi’d-Din ve’l-Akide”, el-Vakâıu, sayı. 1186 Ağustos 1881/1299; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/164-171; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, III/53-61.
13) “el-Hayatü’s-Siyasiyye”, el-Vakâıu, sayı. 1251-1252, 1254, 1267, Kasım 1881/ 1299; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/336-345; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/194-196.
14) “Fi’ş-Şurâ ve’l-İstibdât”, el-Vakâıu, sayı. 1279, Aralık 1881/1299; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/197-205.
15) “en-Nâs min Havf ez-Zill fi zill ve min havfi’l-fakr fi fakr”, el-Vakâıu, sayı. 13-16, Yunayır 1882/1300; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/371-375.
16) “es-Sultan li’s-Safveti’l-Müstenir”, Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/316-317.
17) “Lâihatü İslâh et-Ta’lîmü’l-Osmânî”, Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, III/81-87; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/505-522.
18) “Lâihatü İslâh el-Katru‟s-Suriyye”, Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/522-532; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, III/92-103.
19) “Nizamü’t-Terbiye ve’t-Ta’limü bi Mısr”, Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, III/105-122, Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/522-533.
20) “İnnema Yenhadü bi’ş-Şarkı müstebit âdil”, Mecelletü’l-Camia el-Osmaniyye, Mayıs 1889/1307; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/390-393; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/ 716-717.
21) “Âsâru Muhammed Ali fi Mısr”, el-Menâr, 7 Haziran 1902/1320; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/221-228; Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, II/382-389.
22) “İstiânetü’l-Müslimin bi’l-Küfr ve Ehli’l-Bid’a’ ve’l-Ehvâ-i li Nusrati’l-Milel ve Hıfz havzati’l-Ümme”, Rızâ, Reşîd, Üstâzu’l-İmâm, I/647-649, 662-666; Ammara, el-A’mâlü’l-Kâmile, I/708-715.
Abduh’a Ait Olan El Yazması Eserlerden Kaybolanlar:
Risâlefi Vahdeti’l -Vücûd
Târihu İsmail Paşa
Nizâmu Terbiyeti’l - Mısriyye
Târîhu Esbâbi’s-Sevrâti’l -Arabiyye
Abduh’a Ait Olup-Olmadığında Şüphe Edilen Eserler:
Risâletü’l - Vâridât fî Sırrı’t-Tecelliyât
et-Ta’lîkât alâ şerhi’d-Devvân î li’l-Akâid i’l-Adudiyye
el– Urvetü’l - Vuskâ
Tahrîru’l - Mer’e
Kaynak: Sümeyra Tutucu Tuztaşı, Muhammed Abduh’un Hadisçiliği, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2010.
İLGİLİ ÖYKÜLER
