Mümtaz Turhan
1908 yılında Erzurum’un Hasankale ilçesinin Horasan köyünde doğdu. Babası Erzurum’un tanınmış ailelerinden Pasinlerli Şerif Efendi, annesi Erzurum’un itibarlı ailelerinden birine mensup Cebriye Hanım’dır. Ailenin üç erkek çocuğundan en büyüğüydü, ortanca kardeşi Mithat, en küçükleriyse Enver’di.
Henüz küçük yaşta okumaya merak saldı. Aile büyükleri arasında yapılan sohbetlerde bulundu, büyüklerin sözlerini derin bir dikkatle dinledi, doğuştan sahip bulunduğu sevimli ve sempatik tavrıyla herkesin dikkatini çekti. Yine de onu daha küçük yaşlarda hatta anne kucağında iken birbirinden acı hatıralar ve çilelerle dolu felaketler bir türlü bırakmadı. Nitekim henüz annesinin kucağında iken Erzurum’un düşmanlar tarafından istilası ile vatanından ayrılmak zorunda kaldı ve böylece vatandan ayrılışın ızdırabıyla bağrı yanmaya başladı. Kendini sevenlerden uzak kalmanın verdiği üzüntüyü o daima duygu ve düşüncelerine ömür boyu yansıttı. Onun vatan sevgisi ve milliyetçilik anlayışında bu hadiselerin büyük payı vardır.
Henüz sekiz yaşında bir çocukken ailesi, Rus işgali yüzünden, 90-100 aileden oluşan bir toplulukla birlikte Kayseri’ye göç etti. Bu insanlar sekiz yıllık göçmenlik hayatından sonra 1923-1924 yıllarında tek tek aileler ya da küçük gruplar hâlinde eski yurtlarına geri döndü.
Bu tarihte topluluktan ayrılarak Kayseri Lisesinde yatılı olarak okumaya başladı. Bir kısmı Bursa Lisesinde ve Ankara Lisesinde devam eden lise öğreniminden sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümüne yazıldı. O sırada Millî Eğitim Bakanlığının açtığı sınavı kazanarak 1928 yılında gittiği Berlin Üniversitesinde Psikoloji öğrenimi gördü. Arkasından Frankfurt Üniversitesinde Psikoloji doktorası yaptı.
Doktora öğrenimi sırasında 1932 yılında Türkiye’ye geldiğinde köyünü ve bir kısım civar köylerde bulunan insanları ziyaret etti. Bu ziyaretinde yörede iki ay kaldı. Doktora öğrenimini tamamladıktan sonra 1936 yılında Türkiye’ye dönünce İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tecrübî Psikoloji Kürsüsünde asistan oldu. 1939 yılında, ‘’Yüz İfadelerinin Tefsiri Hakkında Bir Tetkik’’ adlı tezi ile doçentliğe yükseldi. 1943 yılında Diyarbakırlı diş tabibi Mahmut Ögel'in kızı, Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümü mezunu Mevhibe Hanımla hayatını birleştirdi. Bu evlilikten Nesrin ve Fügen isimli kızları oldu.
1944’te İngiltere’nin Cambridge Üniversitesine gidince orada, kültür değişmeleriyle ilgili muazzam bir literatür olduğunu gördü. Kültür Değişmeleri’nin ön sözünde köydeki kültür değişmelerini incelemeye başlarken, hatta İngiltere'ye gitmeden önce, dünyanın başka yerlerinde de bu çeşit araştırmalar yapılmış olduğunu bilmediğini ifade etti. Onu kültür değişmelerini incelemeye sevk eden, doğrudan doğruya kendi gözlemleri oldu. İçinde doğduğu ve on altı yaşına kadar birlikte yaşadığı köy topluluğunu, Kayseri'de geçirdikleri sekiz yıllık şehir hayatından sonra döndükleri eski yurtlarında ilk defa 1932 yılında ziyaret ettiği zaman içine düştüğü hayreti, Kültür Değişmeleri adlı eserinde canlı bir dille aktardı.
1949–1951 yılları arasında Birleşmiş Milletler Sosyal Komisyonu’nda Türkiye temsilcisi olarak bulundu. Bunun yanı sıra Türk Psikoloji Cemiyeti, Pedogoji Cemiyeti, Sosyoloji Cemiyeti, Muallimler Birliği, Türk Ocağı ve Türkiye Turist Cemiyeti’nin faal üyeliğini yaptı. Kendi kristal sarayına çekilmiş şöhretli bir ilim adamı olmakla yetinmedi, sahasındaki ilmî muvaffakiyeti yanında memleket meselelerine çok yakından ilgi duyan büyük bir idealist ve vatanperver oldu.
İlmî kudretini ve bilgisini bilhassa eğitim meseleleri üzerine yoğunlaştırması ve bu konuda eser vermesi bunun gerçek bir delilidir. İlmî şöhretini çok genç yaşta, ilk önce Batı’da duyuran bir Türk’tür. Derinlik idraki üzerindeki araştırması, devrin otoriteleri olan Wertheimer ve Metzger gibi bilim adamlarının takdirini kazandı, Psychologische Forschung gibi dergilerde neşredildi, Almanya’da basılan pek çok kitapta zikredildi. İlmî şöhreti Avrupa’yı da aşarak Amerika’ya kadar ulaştı, “Garplılaşmanın Neresindeyiz” isimli eseri İngilizceye çevrilerek birçok Amerikan üniversitesinde seminer konusu olarak ele alındı.
Bilim zihniyetiyle ahlaki dürüstlüğün birbirinden ayrılmaz nitelikler olduğuna inandı. İnsanların görünüşteki davranışlarının arkasında, o davranışlara asıl anlamını veren karakter yapısını iyi değerlendirdi. Şahsiyetini yoğuran bilim zihniyeti, böylece, onun günlük hayattaki davranışlarını da son derece ölçülü ve temkinli yaptı. Fikirlerini hiçbir zaman empoze eder gibi söylemedi. Gençliğinde hikâyeler de yazdı, sonra sanattan vazgeçti.
Cambridge Üniversitesi Psikoloji laboratuarı direktörü Prof. Frederic Bartlett ’ın Erzurum’da köy cemaati üzerine yaptığı bu araştırmalara ilgi gösterdi ve araştırmalarını bir tez hâlinde geliştirmesi için onu teşvik etti. Kültür değişmelerinin genel bir çerçevesinin çizildiği ve kültür değişmelerini etkileyen faktörlerin analizinin yapıldığı ayrı bir bölümle Cambridge Üniversitesine sunduğu bu araştırma ile ikinci defa doktora derecesini aldı.
Bu ikinci doktora tezini yurda döndükten sonra daha da genişletti. Kültür değişmelerinin psikolojik bakımdan incelenmesi, kültür ve medeniyet kavramları, Serbest ve mecburi kültür değişmelerinin incelenmesinden şimdiye kadar elde edilmiş sonuçlar gibi bölümler ekleyerek Lale Devri’nden Cumhuriyetin ilanına kadar geçen iki yüz yılı aşkın süredeki kültür değişmelerini tarihi gelişimi içinde inceleyerek yorumladı.
Bu çalışma ile 1950 yılında profesörlüğe yükseltildi. 1952 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tecrübî Psikoloji Kürsü başkanı oldu, 1960 yılında Tecrübî Psikoloji Enstitü müdürü oldu. 1 Ocak 1969 Çarşamba günü sabaha karşı çekmekte olduğu karaciğer kanseri hastalığından kurtulamayarak 60 yaşında vefat etti.
Kitapları:
1. “Yüz ifadelerinin tesiri hakkındaki Tecrübî bir tetkik”
2. “Kültür Değişmeleri”
3. “Maarifimizin Ana Davaları ve Bazı hal çareleri”
4. “Garplaşmanın neresindeyiz”
5. “Toprak Reformu ve Köy kalkınması”
6. “Atatürk İlkeleri ve Kalkınma”
7. “Üniversite Problemi”
Çevirdiği kitaplar:
1. Beden Yapısı ve Karakter
2. Erginlik ve Delikanlılık çağı
3. Cemiyet İçinde Fert I
4. Cemiyet İçinde Fert II
Makaleleri:
- “Bir Tanzimat Hastalığı”
- “Nasıl bir eğitim sistemi?”
- “Eğitim Fakülteleri Kanun Tasarısı”
- “Heyecanların Rolü”
- “Hakiki ve Sahte Kültür”
- “Akademi Meselesi”
- “Niçin Milliyetçiyiz?”
- “Kültürde Değişen, Değişmeye Mukavemet Eden unsurlar”
- “Mustafa Şekip Tunç”
- “Teknik Değişmelerin Sosyal Tesirleri”
- “An Experimental Study On the İnterpretationas of Facial Expression”
- “Yüz ifadelerinin Tesirine ait Teoriler ve Tecrübelere dair düşünceler.”
- “Aydınlık Gradyanlarının Mealen Tesirleri”
- “Analysis of Cultural Changes”
- “Köy Tetkiklerinde Kullanılacak Metotlar Hakkında Bazı düşünceler”
- “İctimai Gruplar Arasındaki Münasebetlere Tesir Eden Faktörler”
- “Bir Tanzimat Hastalığı”
- “Ölçü ve Kıymet”
- “Türkiye'nin Ana Davaları”
- “Müesseselerin Islahı ve Yeniden Kurulması”
- “Ana Davalarımız”
- “Hakiki ve Sahte Kültür”
- “Bilgi, Kanaat, İman”
- “Ölü Mevsim”
- “En Büyük Davamız”
- “Türkiye'de Yabancı Üniversite”
- “Geriliğimizin Sebepleri”
- “Türk Kültürünün Kaynaklarına İnmek ne Demektir?”
- “Cemiyetlerde Üniversitenin Rolü”
- “Üniversitelerimizin Vazifeleri”
- “Köy Enstitüleri Masalı”
- “Medeniyet Anlayışımız”
- “Demokrasi ve İnkılaplar”
- “İlmin İçtimai Hayattaki Rakipleri”
- “Kalkınma ve Sosyalizm”
- “Bünyesi, Fonksiyonları ve Aksaklıkları ile üniversite Problemleri”
- “Köy Enstitüleri”
- “Millet ve Milliyetçilik”
- “Garpta Milli Kültürlerin Doğuşu”
Kaynak: Feyzullah Acar, Nurettin Topçu ve Mümtaz Turhan’ın Eğitim Düşünceleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eğitim Bilimleri Bölümü Eğitim Programları ve Öğretim Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2011.
İLGİLİ ÖYKÜLER
