Abdülhamid Bin Vâsi Bin Türk

Okunma Sayısı: 3258

Abdülhamid bin Vâsi bin Türk, dokuzuncu yüzyılda yaşamış Müslüman, Türk matematikçidir. Doğum ve ölüm tarihi hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte 830 yılında vefat ettiği bazı kaynaklarda yer almaktadır. Harezmî ile aynı çağda yaşamıştır. Bazı kaynaklarda kendisinden Cîlî veya Huttalî mahlaslarıyla söz edilmekle birlikte Türk mahlasını kullanan nadir isimlerdendir.

İbn Nedîm’in el-Fihrist’inde, Abdülhamid b. Vâsi‘in künyesi Ebü’l-Fazl şeklinde verilir. Ebû Muhammed künyesiyle ananların da olduğu ve biri Kitâbü’l-Câmiʿ fi’l-ḥisâb, diğeri Kitâbü’l-Muʿâmelât adını taşıyan iki kitabının bulunduğu yazar. Künyesi hakkında aynı bilgiyi veren ve İbn Türk el-Cîlî olarak tanındığını belirten İbnü’l-Kıftî ise hesap ilminde çok bilgili ve maharet sahibi olduğunu, bu ilmin mensuplarının daima ondan bahsettiklerini söyler, bu iki eserinden başka Kitâbü Nevâdiri’l-Hisâb ve Ḫavâṣṣü’l-Aʿdâd adlı iki kitabının daha varlığını bildirir; ancak bu iki adın bir tek esere ait olması da ihtimal dâhilindedir. Kâtib Çelebi de Keşfü’ẓ-Zunûn adlı eserinde Abdülhamid b. Vâsi‘in torunu Ebû Berze’nin dedesi hakkında verdiği, onun cebir ilminin kurucusu olduğuna ve bu konuda Muhammed b. Mûsâ el-Harezmî’den önce geldiğine dair bilgiyi nakletmekte, arkasından da Ebû Berze’den biraz daha sonra yaşadığı sanılan Ebû Kâmil’in, Ebû Berze’yi “gerçekleri saptırıcı” olmakla suçlayan ve cebri asıl kuranın Harezmî olduğunu iddia eden sözlerini kaydetmektedir.

İbn Nedîm, İbn Türk’e dair “O, hesap uzmanı Ebû’l-Fadl 'Abd el-Hamîd ibn Vâsi' ibn Türk el-Huttalî’dir (ya da Cîlî) ve soyadının Ebû Muhammed olduğu söylenmektedir; eserleri arasında altı bölümlük Kapsamlı Aritmetik Kitabı ve Ticarî İşler Kitabı bulunmaktadır.” der ancak cebir konusunda kaleme aldığı eserinden söz etmez.

İbn Kıftî ise İbn Türk hakkında şunları söyler: “O, sahasında önceliği olan bir hesaplama sanatı uzmanıdır ve bu mesleği yapan insanlar ondan söz etmişlerdir. İbn Türk el-Cîlî olarak bilinir ve Ebû Muhammed de takma adıdır. Aritmetik alanında üne sahiptir; çok okunan ve kullanılan yayınlar yapmıştır. Altı kitaptan oluşan Kapsamlı Aritmetik Kitabı, ve Aritmetikte Az Bilinen Şeylerin Kitabı ve Sayıların Nitelikleri bunlardandır.”

Abdülhamid ibn Türk’ün cebir üzerine El-Kitâb el-Cebr ve’l-Mukâbele adlı kitabının yalnızca bir bölümü günümüze kadar ulaşmıştır. Salih Zeki, bu eserden Hacı Halife’nin (Kâtib Çelebi’nin) atıf yaptığı gibi bahsetmiş ve Cari Brockelmann ile Max Krause de bu esere atıf yapmışlardır. İbn Türk’ün cebir kitabının elimizde bulunan parçasından anlaşılmaktadır ki bu kısım bir bütün bölümdür. Çünkü “Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler” başlığını taşımakta ve özellikle, x2 ve x ve bir sabitten oluşan ikinci derece denklemlerinin (karesel) çözümü ile ilgili bilgiler içermektedir.

İbn Türk’ün cebir kitabı, Harezmî’nin cebir üzerine yazılan ilk kitabın müellifi olma durumu konusunda araştırmacıları ihtilafa düşürmüştür. Aydın Sayılı’nın “Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler” şeklinde tercüme ettiği bölüme göre İbn Türk, üç tip ikinci derece denklemini sistemli bir yaklaşımla ve oldukça geniş açıklamalarla çözmektedir. Çözüm için tercih ettiği metot ise geometrik metot olmuştur. Mezopotamya geleneğini devam ettirir, formül kullanmadan sözlü anlatımla sonuca varır. El-Kitâb el-Cebr ve’l-Mukâbele’de bu konu üzerine araştırmalarda bulunan Harezmî’nin ise denklemleri Abdülhamid b. Vâsi kadar sistemli incelemediği ve ayrıntılara yer vermeden özet sayılabilecek açıklamalarla çözüme vardığı görülmektedir.

Kaynak

Aydın Sayılı, Melek Dosay, Harezmi ile Abdülhamid İbn Türk ve orta Asya’nın Bilim ve Kültür Tarihindeki Yeri, Erdem, 1991.

Cengiz Aydın, Abdülhamid b. Vasi b. Türk, TDV İslâm Ansiklopedisi.