Abdullah Bin Ahmed el-Mâlikî (İbnü’l-Baytar)
Asıl adı Abdullah Bin Ahmed el-Mâlikî’dir. XIII. yüzyılda Malika şehrinde dünyaya geldi. Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgiye rastlanılmamaktadır. Babası veteriner olduğu için “İbnü’l-Baytar” olarak bilinir. Bitkiler üzerine çalışmalarına Suriye ve Anadolu’da devam ederken 646/1248 yılında Şam’da vefat etmiştir.
Bitkiler üzerine yapmış olduğu çalışmalar sebebiyle “A’sab (botanik bilgini)” olarak da anılmıştır. İlk eğitimini babasından aldı sonrasında yirmili yaşlarına kadar birlikte çalıştığı, daha çok İbnü’r-Rûmiyye diye tanınan İşbîliyeli ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed en-Nebâtî ile olan dostluğu botaniğe ilgi duymasına yol açtı. İbnü’l-Baytâr, Nebâtî ile Endülüs bölgesinde yetişen tıbbi bitkileri ve bunların özelliklerini, yetiştikleri yerleri, ilmî ve mahallî adlarını öğrendi. Hocası ebu’l-Abbas’ı örnek alarak 617/1220 yılında bitkiler üzerine araştırma yapmak amacıyla uzun bir yolculuğa çıktı ve öncelikle Kuzey Afrika’dan başladı. Cezayir, Tunus, Fas civarında araştırmalarını tamamlamasının ardından deniz yolu ile Antalya’ya geldi buradan İtalya ve Yunanistan civarlarına giderek araştırmalarına devam etti. Sonra Mısır’a giderek Eyyûbî melîklerinden Melik Kâmil Muhammed İbn-i Behr’in hizmetinde bulundu. Makedonya ve Ege Adalarını da ziyaret ettiği anlaşılan İbnü’l-Baytar, Limni Adası’nda bir cins topraktan teke kanıyla yoğrularak “tînü’l-mahtûm” yapıldığına ve oradaki Artemis Tapınağı’nın bakımından sorumlu bir kadının bu ilaç tabletlerini yapışına şahit olduğunu ifade etmektedir.
İbnü’l-Baytar, üç kıtayı da gezen ender müelliflerden biridir. Eserlerinde gezilerinde topladığı, tıpta kullanılan bitki türlerinden oluşan malzemeyi etraflı bir şekilde tanıtıp Arapça, Berberice, Grekçe, Latince ve Farsça olarak adlandırdı. Ayrıca bir karışıklık meydana gelmemesi için harekelendirdi. Eserlerini öğrencileri ve kendisinden sonra gelecek olan araştırmacıların rahatlıkla inceleyebileceği şekilde özenle hazırladı. Bitki ve ilaçlar üzerine bilgiler verirken kendinden önce yapılan çalışmalara ve kendi deney sonuçlarına yer verdi. Ayrıca zararlı bitkileri de tespit etti ve bu bitki çeşitlerine dair koleksiyonlar oluşturdu. Eserlerinde bin dört yüz kadar bitkiyi incelediği ve tedavideki tesirleri hakkında bilgiler verdiği bilinmektedir. Bu bitkilerin bir kısmı müellifin kendi tespitleri sonucu kayda geçmiştir.
Dioskorides, Hipokrat, İbn-i Sina, Calinus gibi ünlü tıp bilim insanlarının eserlerini yakından incelemiş ve bu eserlerde bulunan bazı bilgilere şerhler düşmüştür. Yaptığı deneyler neticesinde bu eserlerdeki hatalı bilgileri tespit etmiş ve doğrularını kaleme almıştır. Müellifin eserleri günümüzde de botanik üzerine araştırmalar yapmakta olan bilim insanları tarafından incelenmektedir.
Müellifin araştırmaları sonucu ortaya çıkan ve günümüzde bilinen eserleri şu şekildedir:
1) Kitâb-ül-Câmî fî Edviyet-il-Müfrede: Müfredât-ı İbn-i Baytâr adıyla da bilinen eser, dört bölümden müteşekkildir. Bitki, hayvan ve madenlerden elde edilen ilaçlar, alfabetik olarak sıralanmış ve izah edilmiştir. Bitki isimleri, Arapça, Farsça, Grekçe, Latince, Berberice karşılıklarıyla verilmiştir. Yüz elli kadar bilim insanı ismi yer alan eser, döneminde yazılmış en önemli ilaç kitaplarının başında gelmektedir. Eser, Aydınoğullarından Umur Bey’in emri üzere özet hâlinde Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu tercümenin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Yazma Eserler Bölümünde 1204 numarada kayıtlıdır. Eser, 1875 senesinde Kâhire’de basılmıştır.
2) Kitâb-ül-Muğnî fî Edviyet-il-Müfrede: Bu eser, Kitâb-ül-Câmî’nin aksine önce hastalıklar sonra ilaçlar hakkında kısa bilgiler şeklinde düzenlenmiştir. Eser, Lâtince, Almanca ve Fransızcaya tercüme edilmiştir. Eser, J. V. Sontheimer tarafından Almancaya, F. R. Diets tarafından 1833’te Latinceye, ve L. Leclerc tarafından da Tratie des simples adıyla Fransızcaya tercüme edilmiştir.
3) Mîzân-üt-Tabîb
4) Şerhu Edviyet-i İoskorides
5) Ef’âl-ül-Garîbe vel-Havâs-ül-Acîbe
6) El-İbâne vel-İ’lâm bimâ fil-Minhâc min-el-Halel vel-Evhâm
Kaynak
Mahmut Kaya, İbnü’l-Baytar, TDV İslam Ansiklopedisi.
Hüseyin Gazi Topdemir, İslam Dünyasında Farmakoloji, Bilim ve Teknik, Aralık, 2012.
İLGİLİ ÖYKÜLER
