Abdurrahman Es-Sûfî
Yapmış olduğu astrolojik keşiflerle tanınan Ebu’-l Hüseyin Abdurrahman b. Ömer b. Muhammed b. Sehl es-Sûfî, 903 yılında, İran’ın Rey bölgesinde dünyaya geldi. Büveyhi Hanedanı idarecileri ile yakın ilişkiler kurdu. Adının farklı telaffuz edilmesi neticesinde Batılı kaynaklarda “Azophi, İlbermosofim, JeberMosphim, Abuhassin” gibi çeşitli isimlerle de yer alır. Araştırmacılara göre modern çağa tesir etmiş üç büyük astronomi âliminden biridir. 986 yılında Bağdat’ta vefat etti.
Şiraz’da astronomik ölçümler yaptı. Gök cisimlerinin uzaklığını ölçmede kullanılan uzunluk ölçülerinin, birbirilerine olan karşılıklarını tam olarak tespit etti. Gözlem aletlerinin yapımı ve geliştirilmesi ile de uğraştı. “Güneş ekliptiğin eğitimini ölçmek için 123,5 cm çaplı bir halka yaptığı” ve “10 kg ağırlığında bir gök küresi icat ettiği” bilinmektedir. Abdurrahman es-Sûfî, her yıldız takımını hem yerden hem de gök kürenin dışından bakıldığında görünüşlerini gösterir şekilde ikili tasvir etti. Akabinde her yıldızın boylam, enlem, büyüklük ve rengini vererek yıldız kümelerine göre bir cetvel meydana getirdi. Bu yıldız cetvelinin başlangıcı, İskender takviminde 20 Ramazan 353/30 Eylül 964 tarihlerine denk gelen 1276 yılının ilk günüdür. Yıldız ve gezegenlerin yer ve şekillerini varlık hâlinde bizzat kendisi çizerek tespit etti. Göklerin haritasını çizip renklendirdi. Yıldızların Arapçadaki adlarını tespit etti. Böylece İslam dünyasında astronomi ilminin terminolojisini meydana getiren isim oldu.
Çalışmaları sonucunda Hipparkhos ve Batlamyus’un çalışmalarında yanlış ve eksik olan ayrıntıları bulup bunları düzeltti. Batlamyus’un Almagest adlı eserinde yer alan yıldız kataloğunu eleştiren -bilinen- ilk kişidir. Bu yıldız kataloğunu düzeltmek için Bağdat'ta sarayın bahçesinde kurulan bir rasathanede gözlem yaptı ve bu gözlemler vasıtası ile gökteki enlem ve boylamları ölçtü. Birçok durağan yıldızı keşfederek yıldızların yerleri, büyüklükleri ve aydınlık derecelerini (parlaklıklarını) yeniden kaydetti. Böylelikle yeni bir yıldız kataloğu ortaya koydu. Bu katalog, gözlemsel astronominin başyapıtı olarak kabul edilmiştir. Astronomi konulu eserler arasında en sık resimlenenler arasındadır. Mardin’de 1135 yılında resimli olarak kopya edildi.
Es-Sûfî’nin eserleri şu şekildedir:
1) Kitâbü’l-ʿAmelbi’l-Usṭurlâb: Aynı isimde astronomiye dair iki eserinden ilkidir. 402 babdan müteşekkildir. 1962 yılında Haydarâbâd’da tek nüshaya dayanılarak yayımlanmıştır. İkincisi ise müellifin 1760 bab şeklinde kaleme aldığı, fakat günümüze ulaşmayan bir eserine dayanarak telif ettiği eserinden 170 bab hâlinde özetlediği bir eserdir. Fuat Sezgin, birinci eser için Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki (III. Ahmed, nr. 3509) en eski nüshayı, ikinci eser için de Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Ayasofya, nr. 2642) nüshayı esas alarak ikisini bir arada Kitâbânfi’l-ʿamelbi’l-Usṭurlâb başlığı altında neşretmiştir (Frankfurt 1986).
2) KitâbüSuveri’l-Kevâkibi’s-Sâbite: Sabit yıldızlar konusunda klasik eser hâline gelmiş ve asırlarca İslam aleminde en önemli müracaat kitabı olarak kabul edilmiş olan eser, Nasîrüddîn-i Tûsî (ö. 672/1274) tarafından Farsçaya tercüme edilmiştir. 1954 yılında Haydarâbâd’da yayımlanan eserin dünyanın birçok kütüphanesinde yazmaları vardır. İspanyolcadan başka Fransızca ve İngilizceye de tercüme edilmiştir. Eserin Farsça tercümesinin tıpkıbasımı Tahran’da H. C. F. C. Schjellerup tarafından Descriptiondesétoilesfixes adıyla 1874’te St.-Pétersbourg’da yayımlanan Fransızca tercümesinin tıpkıbasımı da bir ön söz ilavesiyle Fuat Sezgin tarafından Frankfurt’ta yapılmıştır (1986).
3) Kitâbü’l-ʿAmelbi’l-Küreti’l-Felekiyye: Gök kürelerinden nasıl faydalanılacağını anlatan bir eserdir. Şemsüddevle için yazılan ve 157 bölümden meydana gelen eser yayımlanmamıştır. Bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 3505/1).
4) Kitab-ül-Ercuze fil-Kevakib-is-Sabite
5) Kitab-üt-Tezkire
6) KitabuMetarih-uş-Şucaat
Kaynak
Cengiz Aydın, Abdurrahman es-Sufi, TDV İslâm Ansiklopedisi.
İlknur Erbaş, Türklerde Astronomi ve Abdurrahman es’Sufi’ninSuveru’l-Kevakib Adlı Eseri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 Şubat 2020.
Seyfettin Kaya, Selçuklular Döneminde Astronomi, Fırat Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
İLGİLİ ÖYKÜLER
