I. Mervan Bin Hakem
Yeğeni II. Muaviye’nin vefatı üzerine, 684 yılında halifelik bürdesini giyen Mervan b. Hakem, 624 yılında Mekke’de doğdu. Mervan, Hz. Muhammed’e düşmanca tutum takınıp Müslümanlara eziyet eden Hz. Osman’ın amcası Hakem b. Ebü’l-Âs b. Ümeyye’nin oğludur. Hakem, Ebu Süfyan gibi Ümeyye ailesinin büyüklerindendi. Mekke’nin fethinden sonra Müslümanlığı kabul etse de, Hz. Muhammed’e karşı nefretini hep belli etmesi nedeniyle Hz. Muhammed’in görmek istemediği kişilerdendi. Bu nedenle Tâif’e sürgün edildi. Hakem, Hz. Muhammed’in vefatından sonra Medine’ye dönmek istediyse de, onun bu isteği Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer dönemlerinde kabul edilmedi. Hz. Osman 644 yılında halifelik görevini üstlenince, yaptığı ilk icraatlardan biri amcası Hakem’in Medine’ye dönmesine izin vermek oldu. Babasıyla birlikte Medine’ye döndüğünde Mervan 20 yaşındaydı. Hz. Osman, yeğeni Mervan’a da devlet katipliği görevi verdi. Hz. Muhammed’in lanetlediği bir kişiyi Hz. Osman’ın taltif etmesi sahabeler arasında iyi karşılanmadı. Mervân, görevini yaparken yetki istismarında bulunup sahabelerle tartışmaya giren biriydi. Zaman zaman Hz. Osman adına kararlar vermesi nedeniyle de eleştiriliyordu. Hz. Osman, kendisine yapılan şikayetleri dikkate almıyor, yeğenini koruyordu. Rivayete göre, Hz. Osman ile görüşmeye gelen kişilerin cezalandırılması için Hz. Osman’ın bilgisi dışında Mısır Valisine yazdığı mektup, Hz. Osman’ın şehit edilmesine kadar giden olayları başlatmıştı. Mervan, o kuşatmada amcasının savunmasını üstlenmiş ve onu korumak isterken ağır şekilde yaralanmıştı. Amcası Osman’ın ardından Hz. Ali’nin halife seçilmesi üzerine Mervan da, Ümeyyeoğullarının diğer fertleri gibi Medine’yi terk ederek Mekke’ye göç etti ve Hz. Ali’ye biat etmedi. Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını isteyen grupla birlikte hareket eden Mervan, Cemel Olayından sonra Medine’ye giderek Hz. Ali’ye biat etti ve devam eden süreçte, Hz. Ali ile Muaviye arasındaki çekişmede tarafsız kalmayı tercih etti. Mervan’ın bahtı Muâviye’nin Emevi Devletini kurması ile açıldı. Önce Bahreyn valiliğine getirilen Mervan, 662-669 yılları ile 674-676 yılları arasında Hicaz valiliği yaptı. 677 yılından itibaren Medine’de sakin bir hayat sürmeye başlayan Mervan, Muâviye’nin 680 yılındaki ölümünün ardından Emevi Devletinin aksakallısı haline geldi. Yezid’i, Hz. Hüseyin’e karşı kuvvet kullanmaya yönlendiren de Mervan oldu. Hz. Hüseyin’in Kerbela’da katledilmesi üzerine Medine halkının Abdullah b. Hanzale liderliğinde Emevi yönetimine karşı ayaklanması sırasında, sayıları 1000’i bulan Ümeyyeoğulları, Mervan’ın malikanesine sığınmak zorunda kaldı. Medineliler uzun süre Mervan’ın malikanesini kuşatma altında tuttu. Bunun üzerine kendilerini kurtarması için Mervan Yezid’den yardım istedi. Yezid, büyük bir ordu hazırlayarak Medine üzerine yürüyünce, Medineliler, Mervân ve Ümeyyeoğulları’nı Şam’dan gelen Emevi ordusuna yardım etmemeleri şartıyla serbest bıraktılar. Ancak Mervan, Medinelilere verdiği sözü tutmadı ve Şam ordusuna yardım ederek Medinelilerin yenilmesinde büyük rol oynadılar. Aynı şekilde 683 yılının Ağustos ayında yapılan Harre Savaşından sonra Medine’nin yağmalanmasında da Mervan’ın büyük desteği oldu. Bu nedenle Yezid’in davetiyle Şam’a giden Mervan, burada görkemli bir şekilde karşılandı. Mervan’ın ikitidar yolu, II. Muaviye’nin vefatı üzerine açıldı. Dört ay gibi kısa bir süre halifelik makamında kalan II. Muâviye’nin halefini tayin etmeden vefat etmesi üzerine, zaten karışık olan Emevi Devletinde iç karışıklıklar iyice arttı. Devletin her vilayeti bağımsız hareket etmeyi tercih ettiği için, otorite merkezi dağılmıştı. II. Muâviye tarafından, devletin idari işlerini yürütmekle görevlendirilen Şam Valisi Dahhâk b. Kays da, Mekke’de halifelik biatı alan Abdullah b. Zübeyir’e biat etmeyi uygun görüyordu.
Aile Büyüğü Olması Halife Olmasını Sağladı
Ortaya çıkan irade boşluğu, Emevi ailesini de bölmüştü. Yezid’in dayısı olan Filistin ve Ürdün Valisi Hassan b. Mâlik, Yezid’in genç yaştaki iki oğlundan birinin halife olmasını istiyordu. Ümeyyeoğullarının ileri gelenlerinden Mervân b. Hakem ve Amr b. Saîd el-Eşdak’ın da aynı görevi üstlenmesini isteyenler de vardı. Aralarındaki uzlaşmazlık nedeniyle Mervan ve Eşdak’ın da Abdullah b. Zübeyir’e biat etmeyi düşündükleri rivayet olunmuştur. Mervan ve Eşdak’ı Abdullah b. Zübeyir’e biat etmekten vazgeçirten ise Basra eski valisi Ubeydullah b. Ziyad olmuştur. Ziyad, halifelik görevini Mervan’ın üstlenmesini istemiştir. O dönemde ailenin Ebu’l As kolunun büyüğü Mervân b. Hakem idi. Ailenin ileri gelenleri, Suriye’de çok etkili olan Kelb Kabilesinin liderleriyle Cabiye’de uzun süren toplantılar yaptılar. 40 gün süren toplantılar sonunda 22 Haziran 684 tarihinde Mervân’ın halife olması kararlaştırıldı. Şam’da sağlanan bu ittifak, devlet içindeki huzursuzluğun giderilmesi için yeterli olmadı. Ümeyye ailesini desteklemeyen Şam Valisi Dahhâk b. Kays, Mekke’de halifeliğini ilan eden Abdullah b. Zübeyir’i desteklediğini açıklayarak emrindeki askerlerle Mercirâhit denilen yerde karargâh kurdu. Cabiye’deki görüşmelerin uzaması onun işini kolaylaştırdı ve Kınnesrîn, Humus ve Filistin’den aldığı destekle gücünü artırdı. Cabiye görüşmelerinden halife olarak ayrılan Mervan, Dahhak’ı kendisine biat etmeye davet etti. Dahhak’ı ikna edemeyince, topladığı kuvvetlerle Mercirâhit’e hareket etti. İki ordu 20 gün süren kanlı bir savaş yaptı. Mervân, Şam’ı terk eden Dahhak’ın yerine geçen Yezid b. Ebu Nims’in gönderdiği destek ile 684 yılının Eylül ayında savaşı kazandı. Mervan, kazandığı bu savaş ile hem halifeliğin Emevi Hanedanında kalmasını, hem de halifeliğin Emevi Hanedanının Mervani koluna geçmesini sağladı. Mercirahit’te elde ettiği zaferin ardından Mervan’ın ilk icraatı, Abdullah b. Zübeyir’i destekleyen vilayetlerin valilerini değiştirmek oldu. Daha sonra da Mısır seferine çıktı. Burada fazla bir direniş ile karşılaşmadan yeniden Emevi egemenliğini tesis ettikten sonra, oğlu Abdülaziz’i vali olarak atayarak Şam’a geri döndü. Burada vakit kaybetmeden Irak ve Hicaz üzerine göndereceği yeni bir ordu hazırlığına başladı. Hicaz’a gönderdiği ordusu Medine yakınlarında Rebeze çölünde Abdullah b. Zübeyir’in ordusu karşısında ağır bir yenilgi aldı. Bu haber Mervan’a kasvet verdi. Hanedanın geleceği konusunda karamsarlığa kapıldığı bir sırada, Irak’a gönderdiği ordudan gelecek haberleri beklemeye başladı. Ancak Ubeydullah b. Ziyâd’ın komutasındaki ordu henüz savaşa tutuşmadan 685 yılının Nisan ayında Mervan’ın öldüğü haberiyle sarsıldı. Hadis ilmiyle meşgul olan ve Ebu Hureyre’den bir hadis mecmuası derleyen Mervan, 10 ay gibi kısa bir süre halifelik görevinde kaldı. Kendisinin halife seçilmesi sürecinde yaşanan zorlukları dikkate alarak halife seçildiği anda kendisinden sonra peş peşe halifeliğe geçmeleri şartıyla oğulları Abdülmelik ve Abdülazîz’i veliaht olarak tayin etmişti. Bu nedenle onun ölümü Emevi Hanedanında bir iktidar boşluğu yaratmadı.
Kaynak: Emeviler ve Emevi Halifeleri, Hasan Yılmaz, Elips Kitap, Ankara, Ekim 2016.
İLGİLİ ÖYKÜLER
