Müstemsik Billah
Tam adı el-Müstemsik Billah Ebu’s Sabr Yakub, künyesi Ebu’s Sabr’dır. Babası II. Mütevekkil Alellah, annesi II. Müstekfi Billah’ın kızıdır. Annesi de babası da Haşimi soyundandır. Önceki halifeler dikkate alındığında bu istisnai bir durumdur. Çünkü dört halife dışında bütün halifeler baba tarafından Haşimi soyuna bağlansa da anneleri Haşimi değildir. Memlûk Hükümdarı Nasır Muhammed tarafından babası II. Mütevekkil Alellah’ın veliahtı olarak 50 yaşlarındayken, 1497 yılında halifelik görevine getirilmiştir. Müstemsik Billah lakabını kullanan ilk ve tek halifedir. Bu lakabı kendisine Celaleddin Suyuti vermiştir. Müstemsik Billah’ın gözlerinin iyi görmediği bilinmektedir. Hatta amcasının oğlu Halil, bunu bahane ederek halifeliğin kendisine verilmesini istemiştir. Ancak Memlûk sultanı ve devletin ileri gelenleri onun bu isteğini dikkate almamış ve Müstemsik Billah hilafete getirilmiştir. İbn İyas’ın rivayetine göre sultan “Hilafete ancak babası halife olan gelir.” diyerek tercihini ondan yana kullanmıştır. Halifeliği döneminde Adil Tomanbay, Sultan Eşref Canbulat’a karşı ayaklanmış, Şam’da sultanlığını ilan etmişti. Halifenin biatını alma gereği duymamıştı. Daha sonra da Mısır’a gelip hâkimiyet kurmuş ve Memlûk tahtına oturmuştu. Müstemsik Billah, bu yeni sultana biat etti. Tomanbay, onu Eşref Canbulat’ın isteği üzerine geldiği Kal’atülcebel’den yine kendi evine göndermiştir. Adaletsiz davranışları tepki çeken Tomanbay’ın 100 günlük saltanatından bir hükûmet darbesi ile indirilmesinden sonra Memlûk tahtına emîrlere bazı şartlar sunan Kansu Gavri getirildi. Diğer devlet erkânı ile beraber Müstemsik Billah, ona biat etti. Ayrıca halife, emîrlere, sultana asla ihanet etmeyeceklerine dair yemin ettirmiştir. Daha sonraki yıllarda, Müstemsik Billah’ın amcasının oğlu Halil yeniden sahneye çıkmış ve halifenin gözlerinin iyi görmemesini tekrar dile getirmiştir. Sultan Gavri de Halil’in bu itirazını haklı bulmuştur. Müstemsik Billah ise Halil’in yetersiz olduğunu ileri sürmüştü; onun Fatiha Suresi’ni iyi okuyamadığını, “r” harfini telaffuz edemediğini söylemişti. Sultan bu iddiaları araştırdı ve Halil’in halifeliğe uygun olmadığını tespit etti. Bunun üzerine Müstemsik Billah, 1508 yılında, oğlu Muhammed’i kendi yerine bırakıp halifelikten çekildi. Böylece ihtiyarlık döneminde halifelik görevine getirilen Müstemsik, 11 yıl yürüttüğü görevinden, ihtiyarlığını ve gözlerinin zayıf görmesini gerekçe göstererek oğlunun lehine feragat ederek çekilmiş oldu. Halifelikten ayrıldıktan sonra uzlete çekildi. Halkla neredeyse hiç temas etmiyordu. Gözlerden uzak bir yaşam sürdürüyordu. 1512 yılına kadar Müstemsik Billah’ın bu durumunda bir değişiklik olmadı. Bu yıldan itibaren Sultan Gavri’nin izniyle insanlarla görüşmeye, cuma namazlarına katılmaya başlamıştır. Bundan sonra daha rahat bir yaşam sürmeye başlayan Müstemsik Billah ikinci kez halifeliğe getirildi: Osmanlı Devleti, Safeviler’i Çaldıran’da bozguna uğrattıktan sonra Memlûkler üzerine yürümüştü. 1516 yılındaki Mercidabık Savaşı’nda Müstemsik Billah’ın halifeliği bıraktığı oğlu III. Mütevekkil (Kendisi de savaş meydanındaydı.), Memlûk sultanının ölmesi ve savaşın Osmanlılar tarafından kazanılması üzerine, Yavuz Sultan Selim’in yanına giderek onun himayesine girmişti. Bu, hilafet makamında problemlere yol açtı. Bunun üzerine Müstemsik Billah elindeki vekâlete dayanarak tekrar halifeliğe geçti; zira oğlu III. Mütevekkil sultanla beraber sefere çıkmadan önce yerine babasını vekil bırakmıştı. Bu halifeliği sırasında yaptığı tek önemli iş, Memlûkler’in son sultanı Tomanbay’a, oğluna vekâleten sultanlık hilati giydirmekten ibaretti. Zaten kısa bir süre sonra III. Mütevekkil, Mısır’ı fetheden Yavuz Sultan Selim’in kontrolünde Kahire’ye geldi ve Müstemsik Billah’ın ikinci hilafeti sona erdi. Müstemsik Billah, Mısır’ın fethinden sonra, çok yaşlı olduğu için Yavuz Sultan Selim tarafından İstanbul’a götürülmedi. 1521 yılında vefat etti.
Memlüklar ve Memlük Halifeleri, Hasan Yılmaz, Elips Kitap, Ankara, Ekim 2019.
İLGİLİ ÖYKÜLER
