Mütevekkil Alellah (Memlük)
Mısır Abbasi halifesi Muhammed b. Ebubekir Ebu Abdullah, 1345’de Kahire’de doğdu. Künyesi Ebu Abdullah’tır. Mart 1362’de babası Mu’tazıd Billah’ın vefat etmesi üzerine halife ilan edildi. Üç ayrı dönemde -1362-1377, 1377-1383, 1389-1406 yılları arasında olmak üzere- toplam 40 yıl halifelik yaptı. Memlûk Sultanı Selahaddin Muhammed tarafından 1362 yılında halifelik görevine getirilen Mütevekkil Alellah’ın, 15 yıl süren ilk dönemini sona erdiren olay, 1376’da hac niyetiyle Kahire’den ayrılan Memlûk Sultanı Zeyneddin Şaban’a karşı başlatılan isyan oldu. Zeyneddin Şaban, maiyetiyle birlikte hacca gitmek için Kahire’den ayrılıp Akabe Limanı’na ulaştığında yanındaki bazı emîrlerin çıkardığı karışıklıklar üzerine tekrar Kahire’ye döndü. Ancak orada yakalanarak öldürüldü. Kahire sarayı hükümdarsız kalınca Akabe’de isyan çıkartan bazı emîrler Mütevekkil Alellah’a hükümdarlık teklif ettiler. Ancak o bu teklifi kabul etmedi. Mütevekkil Alellah, Zeyneddin Şaban’ın tahtından indirilmesi sürecinde kişilikli davranması nedeniyle emîrler tarafından sevilmedi. Buna rağmen görevine devam etmesine izin verildi ve Zeyneddin Şaban’ın yerine hükümdarlık makamına oturtulan yedi yaşındaki oğlu Alaaddin Ali’ye hilat giydirdi. Mütevekkil Alellah’a istediğini yaptıramayan Alaaddin Ali’nin atabeki Aynebek, dört ay sonra onu halifelikten indirdi. Ardından onu Kus’a sürgüne gönderirken yerine de yeğeni Ebu Yahya Zekeriyya’yı Mutasım-Billah lakabıyla halife ilan etti. Ancak diğer emîrler, kendilerinin onayını almayan Aynebek’in yaptığı atamayı onaylamadılar. Saraydaki diğer emîrlerin tepkisi üzerine Aynebek halifeyi sürgüne göndermekten vazgeçti. Muhalif emîrler, Mütevekkil’in görevine devam etmesini istediler ve 27 Temmuz 1377’de Mütevekkil ikinci kez halifelik görevine başladı.
Adı İsyan Hazırlığına Karıştı
Halife Mütevekkil Alellah’ın ismi, Berkuk’un hükümdarlığı döneminde Eylül 1383’te bir isyan hazırlığına karıştı. Memlûk sarayının hiç yabancı olmadığı bir durumdu bu. Saray emîrlerinden bir grubun, kendisi de Zeyneddin Hacı’yı devirerek hükümdarlık koltuğuna oturan Berkuk’u devirip yerine Mütevekkil’i geçirmek için hazırlık yaptığı haberleri üzerine harekete geçen Sultan Berkuk, onu ve birlikte oldukları söylenen emîrleri huzuruna çağırıp yüzleştirdi. Komutanlardan bazıları Mütevekkil’in Berkuk’un sultanlığını isteyerek onaylamadığını, onun sultanlık makamını gasbettiğine inandığını ve haksız vergiler koyduğunu söylediğini ileri sürdüler. Duydukları karşısında öfkeye kapılan Berkuk, kılıcını çekerek Mütevekkil’in üzerine yürüdü. Ancak sultan, diğer emîrler tarafından sakinleştirildi. Berkuk, ardından başkadılarından Mütevekkil’in idamı için fetva istedi. Fakat başkadılar Mütevekkil’in idam edilmesine ilişkin fetvayı vermediler. Bunun üzerine Berkuk, Mütevekkil’i 1383 yılında halifelikten indirip Kal’atülcebel’de hapse attırdı. Yeğenlerinden Ebû Hafs Ömer’i, Vasık Billah lakabıyla halife ilan etti. Ancak Vasık Billah’ı halifelikte dört ay tuttu. Bu sürede yaptıklarından pişman olarak Mütevekkil’den özür diledi ve onun Kal’atülcebel’deki bir evde gözetim altında ailesiyle birlikte oturmasına izin verdi. Halife Vasık Billah, Kasım 1386’da vefat etti. Halk ve emîrler Mütevekkil Alellah’ın halife olmasını istese de hükümdar Berkuk, Vasık Billah’ın kardeşi eski halife Ebû Yahya Zekeriyya’yı Mutasım Billah lakabıyla halife tayin etti.
Yelboğa İsyanı ile Üçüncü Kez Halifeliğe Geldi
Halep Naibi Yelboğa, 1389 yılında Berkuk’a karşı isyan başlattı. Sultan Berkuk, isyanı bastırması için Malatya Naibi Mintaş’ı görevlendirdi. Ancak Mindaş da Yelboğa’yı destekleyince Berkuk zor durumda kaldı. Mütevekkil Alellah’ın da isyancıları destekleyeceği korkusuyla onu tekrar hapse attırdı. Ancak isyan giderek yayıldı ve isyancılar Mütevekkil’in durumunu isyanın yayılmasına sebep gösterdiler. Yelboğa ve Mintaş’a bağlı birliklerin Mısır sınırlarına yaklaşmaları üzerine zor günler geçiren Hükümdar Berkuk, halkın gönlünü kazanmak için bir taraftan bazı vergileri kaldırırken bir taraftan da çok sevilen Mütevekkil’i büyük bir törenle tekrar halifeliğe getirdi ve müsadere ettiği bütün mallarını iade etti. Böylece 7 Mayıs 1389 Cuma günü hutbe tekrar Mütevekkil Alellah adına okundu. Fakat Berkuk isyancıların elinden kurtulamadı ve isyancılar Kahire’ye girerek tahtı ele geçirdiler.
İktidar Kavgasının Arasında Kaldı
Yelboğa ve Mintaş, Berkuk’u tahtından indirdikten sonra yerine Berkuk’un tahttan indirdiği Zeyneddin Hacı’yı yeniden getirdiler. Darbe ile indirilenin aleyhinde konuşmak âdet olduğu üzere, Mütevekkil’den de Berkuk aleyhinde konuşması beklendiği hâlde o bunu yapmadı. Aksine, darbecilerden Yelboğa ve Mintaş’ın birbirlerine düşmelerini engellemeye çalıştı. Ancak başarılı olamadı. Yelboğa ve Mintaş arasındaki mücadeleden Mintaş galip çıktı. Mintaş’ın tahtı ele geçirmesinin ardından, Kerek’te sürgünde bulunan Berkuk, tahtı ele geçirmek için harekete geçti. Zeyneddin Hacı, Şam’ı kuşatan Berkuk’la 2 Ocak 1390’da yaptığı savaşı kaybetti. Zeyneddin Hacı’nın yanında savaşa giden Mütevekkil de Berkuk’a esir düştü. Ancak Zeyneddin Hacı’ya hilat giydirirken Berkuk’un aleyhinde konuşmaması Mütevekkil’i kurtardı ve Berkuk onun halifelikte kalmasına izin verdi. Mütevekkil Alellah, Berkuk’un ölümünden sonra onun iki oğluna daha sultanlık hilati giydirdi ve 9 Ocak 1406’da vefat etti. Kabri Kahire dışında Nefisi Mezarlığında olan Mütevekkil ayrıca beş oğlu halifelik makamına geçen tek halife unvanını aldı.
Memlüklar ve Memlük Halifeleri, Hasan Yılmaz, Elips Kitap, Ankara, Ekim 2019.
İLGİLİ ÖYKÜLER
