Selim İleri
Ali Selim İleri, 30 Nisan 1949 İstanbul’da doğdu. Tarihe düşkün olan ablası Meral İleri, Yavuz Sultan Selim’i çok sevdiği için ona Selim adını koydu. Kıbrıs kökenli, Teknik Üniversite profesörlerinden olan Hasan Hilmi İleri babasıdır. Adapazarılı olan annesi Süheyla İleri ev hanımıdır.
1955’te Cihangir İlkokuluna başladı, birinci sınıfı burada okudu. Daha sonra buradan ayrılarak Firuzağa İlkokuluna geçti. 1960 yılında yatılı olarak Galatasaray Lisesine başladı ancak burada devam etmedi ve liseyi, “hayatımın dönüm noktası” dediği Atatürk Erkek Lisesinde tamamladı. Edebiyat yaşamına yön veren iki öğretmenle (Vedat Günyol ve Rauf Mutluay) aynı zamanda Sait Faik, Sabahattin Ali gibi çağdaş Türk edebiyatı yazarlarıyla da bu okulda tanıştığı için bu okul onun için çok önemlidir. 1968’de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesini kazandı ama devam etmedi. 1989 yılında Tokat’ta üç ay bedelli askerlik yaptı. Milli Eğitim Bakanı Hasan Celal Güzel, Selim İleri’nin ders kitaplarıyla ilgili bir komisyonda yer almasını istemesiyle, Ankara’ya gidebilmek için bir müddet de Sivas’ta askerlik yaptı.
Edebiyata ve kitaba olan ilgisi annesinin ona okuduğu masallarla başladı. Okuma tutkusunu annesinden aldığını belirtir. Liseden Fransızca öğretmeni Vedat Günyol romana pek olumlu bakmadığı için Selim İleri de dergilerde yer alma hevesiyle öykü yazmaya yönlenir. 1967’de Yeni Ufuklar dergisinde yayımlanan Savaş Çiçekleri düzyazısıyla edebiyat dünyasına adım attı. Vedat Günyol’un yardımı ve kendi çabasıyla ilk öykü kitabı Cumartesi Yalnızlığı/Güz Notları 1968 yılında çıktığında çocukluğundan beri var olan yazarlık hayali gerçekleşti. Üstelik bunlar olduğunda henüz 19 yaşındaydı. 1971'de ikinci öykü kitabı Pastırma Yazı yayımlandı.
1968’de başlayan öykücülük serüveni 1983’te yayımlanan Son Yaz Akşamı ile kesintiye uğradı. 2006 tarihli Fotoğrafı Sana Gönderiyorum eserine kadar, yirmi üç sene boyunca öykü kitabı yayımlamadı. 1973 yılında Destan Gönüller ile başlayan romancılığı ise, herhangi bir kesintiye uğramadan bugüne kadar geldi. 2004 tarihli Yarın Yapayalnız romanı, bugün için yayınlanmış son romanıdır.
Eserlerinde sıkça rastladığımız İstanbul, Kadıköy çocukluğunun geçtiği mekânlardır. Yazar, İstanbul Yalnızlığı, Yıldızlar Altında İstanbul, Kar Yağıyor Hayatıma adlı kitaplarında Kadıköy’ün değişimini anlatır. Selim İleri, Batı romanıyla tanışmadan önce Yakup Kadri, Reşat Nuri, Halide Edip gibi millî yazarların romanlarını severek okuduğunu söyler. Batı edebiyatını zorunlu tanıdığı yıllarda Hüseyin Rahmi’nin eserleriyle tanışır.
Babası atom mühendisi olmasını isterken, o daha ortaokuldayken matematik derslerinde yazmaya çalıştığı Katil Kim romanıyla tercihini yapmıştı. Lisede roman denemelerini sürdüren Selim İleri, Karanlık Yüzlü Günün Aydınlığı, Unutulmak romanlarını da bu yıllarda yazdı. Roman denemelerinde okuduğu yazarların eserlerine öykünmekten uzaklaştığını, kendine özgü bir anlatım oluşturduğunu fark eder. İleri, yazı hayatı boyunca çok sayıda senaryo ve üç adet oyun yazmıştır.
Yazdığı romanlarla öykülerini gölgelemiş olsa da edebiyat camiasına öyküleriyle giriş yaptığı için öykülerinin yeri bir başkadır. İleri, öykülerinde doğa tasvirlerine sıkça yer verir. İleri’deki bu doğa aşkının sebebi çocukluğunun geçtiği Kadıköy’ün güzellikleriyle küçük yaşta tanışmasıdır. Öykülerinde şiirsel söyleyiş hâkimdir.
İlk öykü kitabı olan Cumartesi Yalnızlığı’nda Galatasaray Lisesinde yatılı kaldığı dönemlerde yaşadığı cumartesi yalnızlıklarını anlatır. Pastırma Yazı öyküsü Cumartesi Yalnızlığı öyküsünün aksine sadece bireyin hâllerini değil birey ve toplumu iç içe anlatır. İlk olarak dergide yayımlanan daha sonra kitap hâline getirilen Dostlukların Son Günü öyküsü 1976’da Sait Faik Hikâye Armağanı kazanır. İlk uzun öyküsü olan Son Yaz Akşamı’nda bir ressamın iç dünyasını, kendisiyle ve çevresiyle olan çatışmasını ele alır.
1973 yılında yazdığı Destan Gönüller yazarın ilk romanıdır. Bu romanla birlikte Türk romancılığında yer edinmeye başlar. Öykülerinde olduğu gibi romanlarında da ailesinin, İstanbul’un ve annesinin okuduğu masalların etkileri göze çarpar. Selim İleri’nin romanları içerikteki değişimler ya da farklılıklar dikkate alındığında iki dönem olarak sınıflandırılabilir.
İlk dönem romanlarında daha çok bireye ve bireyin toplumdaki konumuna yer verir. İlk dönem romanlarının diğer bir özelliği ise bu romanlarda cinselliğin öne çıkarılmasıdır.
İkinci dönem romanlarında ise yazar daha çok yazarlık kaygısı ile hareket eder. Bu dönem romanlarında edebiyat, sanat ve tarih üzerinden yola çıkarak kendi romanını yaratır. İlk dönem romanlarındaki gibi bireyselliği işlemeye devam etmekle birlikte daha çok topluma ve toplumsal sorunlara yönelir.
Destan Gönüller ve Bodrum Dörtlemesi ilk dönem romanlarıdır. Bu romanlarda dikkat çeken unsur, bireyselliğin ve cinselliğin yoğun bir şekilde işlenmiş olmasıdır. Romanda Yusuf’un çocukluk ve gençlik yıllarından hatıraları anlatılır. İleri, Destan Gönüller’i yazarken Dokuzuncu Hariciye Koğuşu’nun etkisinde kaldığını belirtir.
Selim İleri’nin Bodrum Dörtlemesi (1976-1980) ve Geçmiş, Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar (1991-2008) isimlerinde iki roman dizisi mevcuttur. Bodrum Dörtlemesi dizini Her Gece Bodrum, Ölüm İlişkileri, Cehennem Kraliçesi ve Bir Akşam Alacası romanlarından; Geçmiş, Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar dizini ise Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın, Gramofon Hâlâ Çalıyor, Cemil Şevket Bey/Aynalı Dolaba İki El Revolver, Solmaz Hanım, Kimsesiz Okurlar İçin, Daha Dün romanlarından oluşur.
1977 yılında Türk Dil Kurumu Roman Ödülü’nü alan Her Gece Bodrum romanını 1975’te ilk kez gittiği Bodrum’dan çok etkilenmesi sonucu yazar. Romanda, tatil için Bodrum’a gelen bir grup arkadaşın iç huzursuzlukları ve çatışmaları anlatılır. Bodrum Dörtlemesi olarak bilinen serinin ikinci eseri Ölüm İlişkileri ressam, yazar, çevirmen gibi sanatçı kişilerin oluşturduğu arkadaş grubunun iç dünyasını gözler önüne serer. Her Gece Bodrum ve Ölüm İlişkileri’nin birleşimi olarak niteleyebileceğimiz Cehennem Kraliçesi, yine bir aydın yalnızlığının cinselliğe ağırlık verilerek yansıtılmasıdır. Bir Akşam Alacası’nın yayımlandığı 1980 yılında Selim İleri’nin annesini kaybetmiş olması onun yaşamında ve romancılığında değişimlere neden olmuştur. Eserde ünlü bir yazar olmasına hayattan zevk alamayan bir ressam ile sıkıntılı bir süreçten geçen roman yazarının iç yaşantılarına yer verilir.
Selim İleri’nin Geçmiş, Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar dizisinin ilk romanı Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın ile romancılığında yeni bir döneme geçiş yapar. Romanda 1950’li yılların İstanbul’undaki Cihangir, Kadıköy semtlerinde yaşayan bireyler anlatılır. Yazar bu romanıyla 1991 yılında Türkiye Yazarlar Birliği Roman Ödülü’nü alır.
Selim İleri, öykü ve roman dışında deneme, inceleme, şiir, anı, piyes, senaryo gibi türlerde de eserler verdi, Politika, Dünya, Milliyet, Cumhuriyet gibi gazetelerde köşe yazarlığı yaptı, birçok dergide inceleme, eleştiri yazılarıyla yer aldı, hayatı boyunca herhangi bir işte çalışmadı, yazarak geçimini sağladı. Radyo ve televizyonlarda birçok program yapan Selim İleri, 1988'de Kültür ve Turizm Bakanlığınca verilen Devlet Sanatçısı unvanını aldı.
Türk Dili, Yeni Dergi, Papirüs, Yeni Gazete, Yeni Edebiyat, Varlık, Soyut Gösteri, Birikim, Politika, Milliyet Sanat, Sanat Olayı, Yarına Doğru, Argos, Cumhuriyet gibi dergi ve gazetelerde yazdı. Argos dergisinin editörlüğünü yaptı.
ESERLERİ
Romanları
Destan Gönüller (1973)
Her Gece Bodrum (1976)
Ölüm İlişkileri (1979)
Bir Akşam Alacası (1980)
Cehennem Kraliçesi (1980)
Yaşarken ve Ölürken (1981)
Ölünceye Kadar Seninim (1983)
Yalancı Şafak (1984)
Saz Caz Düğün Varyete (1985)
Hayal ve Istırap (1986)
Kafes (1987)
Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın (1991)
Kırık Deniz Kabukları (1994)
Gramofon Hâlâ Çalıyor (1995)
Cemil Şevket Bey, Aynalı Dolaba İki El Revolver (1997)
Ada, Her Yalnızlık Gibi (1999)
Solmaz Hanım, Kimsesizler Okurlar İçin (2000)
Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak (2001)
Yarın Yapayalnız (2004)
Öykü Kitapları
Cumartesi Yalnızlığı (1968)
Pastırma Yazı (1971)
Dostlukların Son Günü (1975)
Bir Denizin Eteklerinde (1978)
Eski Defterde Solmuş Çiçekler (1982)
Son Yaz Akşamı (1983)
Hüzün Kahvesi (1991)
Kötülük (1992)
Otuz Yılın Bütün Hikâyeleri (1997)
Fotoğrafı Sana Gönderiyorum (2006)
Anı Kitapları
Annem İçin (1983)
Hatırlıyorum (1984)
Yıldızlar Altında İstanbul (1998)
İstanbul Seni Unutmadım (2001)
Evimizin Tek Istakozu (2002)
Oburcuğun Edebiyat Kitabı (2002)
Anılar; ıssız ve yağmurlu (2002)
Rüyamdaki Sofralar (2003)
İstanbul’un Sandık Odası (2004)
Kar Yağıyor Hayatıma (2005)
Deneme Kitapları
Düşünce ve Duyarlık (1982)
Seni Çok Özledim (1986)
O Yakamoz Söner (1987)
İstanbul Yalnızlığı (1989)
Perisi Kaçmış Yazılar (1996)
Sepya Mürekkebiyle Yazıldı (1997)
Ay Hâlâ Güzel (1999)
Uzak, Hep Uzak (2003)
İnceleme Kitapları
Çağdaşlık Sorunları (1978)
Aşk-ı Memnu Ya da Uzun Bir Kışın Siyah Günleri (1981)
Kamelyasız Kadınlar (1983)
Kırık İnceliklerin Şairi: Behçet Necatigil (1999)
Biten (İki) Yüzyıl (1999)
Oyunları
Cahide Ölüm ve Elmas (1995)
Mühri Müşfik: Ölü Bir Kelebek (1998)
Şiir Kitabı
Ayışığı (1986)
Basılmış Senaryosu
Kırık Bir Aşk Hikâyesi (1983)
Diğer Türdeki Kitapları
Küçük Prens (Fransızcadan çeviri) (1994)
Kurtuluş Savaşı ve Edebiyatımız (antoloji) (1998)
İlk Gençlik Çağına Öyküler I-2 (antoloji) (1980)
Modern Türk Edebiyatında 99 Hikâyeciden 99 Hikâye (antoloji) (1998)
Türk Romanından Altın Sayfalar (antoloji) (1995)
Peride Celal’e Armağan (hatıra kitabı) (1996)
Nam-ı Diğer Kaptan/Attila İlhan’ı Dinledim (söyleşi) (2002)
Abdülhak Şinasi Hisar (seçme metinler) (1992)
Halide Edip Adıvar (seçme metinler) (1993)
Ödülleri
Sait Faik Hikâye Armağanı - Dostlukların Son Günü (1976)
Türk Dil Kurumu Roman Ödülü - Her Gece Bodrum (1977)
SİYAD En İyi Senaryo Ödülü - Kırık Bir Aşk Hikâyesi (1982)
Milliyet Sanat Dergisi Yılın Romanı Ödülü - Yaşarken ve Ölürken (1981)
Türkiye Yazarlar Birliği Roman Ödülü - Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın (1991)
Avni Dilligil Ödülü ve 1997 Afife Jale Ödülü - Allahaısmarladık Cumhuriyet (1997)
Orhan Kemal Roman Ödülü - Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak (2001)
Sedat Simavi Edebiyat Ödülü - Uzak, Hep Uzak (2003)
Türkiye Yazarlar Birliği Hatıra Ödülü - İstanbul'un Sandık Odası (2005)
Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü (2012)
Kaynak
Ayşe Kuş Konak, Selim İleri'nin Bodrum Dörtlemesi'nin Psikanalitik Açıdan İncelenmesi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Nesrin Mengi, Selim İleri'nin Romancılığı, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Adana 2009.
Abdullah Harmancı, Selim İleri'nin Edebi Kişiliği ve Öykücülüğü, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006.
İLGİLİ ÖYKÜLER
