Tai Lillah
Yirmi dördüncü Abbasi halifesi Ebu Bekr Abdülkerim Tai Lillah b. El Fazl El Muti Lillah b. Cafer El Muktedir Billah El Abbasi 929’da Bağdat’ta doğdu. Muti Lillah felç olunca Büveyhîler’e isyan ederek Bağdat’ta iktidarı ele geçiren Başkomutan Sebük Tegin ona görevden ayrılmayı ve hilafeti oğlu Ebubekir Abdülkerim’e devretmeyi teklif etti. Muti Lillah 5 Ağustos 974 tarihinde hilafetten çekildi ve oğlu Ebubekir Abdülkerim, Tai Lillah lakabıyla halife ilan edildi.
Bağdat Yeniden Büveyhoğulları’nın Eline Geçti
Tai Lillah halife ilan edilmeden dört gün önce Büveyhî Hükümdarı İzzüddevle Bahtiyar, Bağdat’a tekrar hâkim olmuştu. Sebük Tegin ilk iş olarak Büveyhîler’i Bağdat’tan uzaklaştırdı. Bu sırada Türkler ve Sünniler Sebük Tegin’i, Şiiler Büveyhîler’i desteklediler. İzzüddevle ve amcasının oğlu Adudüddevle’nin Vasıt’ta bir araya gelip güçlerini birleştirmeleri üzerine Tai Lillah ve Sebük Tegin, Büveyhîler’le savaşmak için Vasıt’a hareket etti. Bağdat civarındaki Diyala Irmağı yakınında meydana gelen savaş esnasında Sebük Tegin öldü. Bunun üzerine Sebük Tegin’in askerleri halifeyi yanlarına alarak Tıkrit’e kaçtılar. Bağdat’a giren Adudüddevle, Tai Lillah’ı Bağdat’a getirtip saygı ile karşıladı. Bağdat’ta yönetim yeniden Büveyhîler’in eline geçti. Halife, İzzüddevle, Bahtiyar’ın ve Adudüddevle’nin kızlarıyla evlenip Büveyhîler’le yakın ilişki kurmaya çalıştı. Döneminin en büyük devleti olma iddiasını kaybeden Abbasiler, giderek küçülürken Fâtımî Devleti’nin sınırları genişlemeye başladı. Nitekim Suriye ve Hicaz’da hutbe Fâtımîler adına okundu. Musul ve Suriye’de Hamdanilerin gücü azalırken Büveyhîler güçlenmeye başladı. Tai Lillah döneminde, Büveyhoğulları’nda iktidar kavgaları yaşandı. Büveyhoğulları’ndan İzzüddevle Bahtiyar ile Adudüddevle arasında Kasrülcis’te yapılan savaşta İzzüddevle hayatını kaybetti. Büveyhoğulları Hanedan’ında iktidarı ele geçiren Adudüddevle, yanına aldığı komutanlar, şehrin ileri gelenleri ve kadılarla birlikte 23 Aralık 977’de Tai Lillah’ın huzuruna çıkarak törenle sultanlık hırkasını giydi. Ayrıca Tac-ül Mille unvanını alarak değerli taşlarla süslü bir taç giyip kılıç kuşandıktan sonra iki sancak aldı. Bu sancaklardan biri emîrler içindi, diğeri sadece veliahtlara özgüydü. Veliahtlara özgü sancak o güne kadar Abbasi Hanedanı dışında hiç kimseye verilmemişti. Ardından halife, Adudüddevle’ye kıymetli hediyeler gönderdi; namaz vakitlerinde nevbet çaldırmasına ve hutbelerde adının zikredilmesine izin verdi. Adudüddevle’nin vasiliği döneminde Mardin merkezli Hamdaniler, Musul’u ve Diyarbakır’ı terk etmek zorunda kaldı.
Büveyhoğulları Halifenin Malını Müsadere Etti
Tai Lillah’ın, Büveyhoğulları’nın gölgesinde halifelik vazifesini yürüttüğü dönemde, Adudüddevle’nin 983 yılında ölümünden sonra yerine oğlu Ebu Kâlîcâr Merzübân geçti. Ancak kardeşi Şerefüddevle onun emîrliğini tanımadı. Böylece Büveyhoğulları Hanedan’ında yeni bir iktidar savaşı çıktı. Şerefüddevle, 985 yılında Ahvaz’ı ele geçirdi. Bunun üzerine Samsamüddevle adının kendisininkiyle birlikte hutbede zikredilmesi ve kendisinden sonra saltanata geçmesi şartıyla ona barış teklif etti. Şerefüddevle, elindeki güce güvenerek teklifi reddetti ve önce Vasıt’ı ele geçirdi, ardından Bağdat üzerine hareket etti. Kardeşinin gücünden korkan Samsamüddevle teslim olmak zorunda kaldı. Şerefüddevle 989 yılında vefat etti. Yerine kardeşi Ebu Nasr Firuz geçti. Bahaüddevle unvanıyla vesayet altındaki Abbasi Devleti’ni yöneten Ebu Nasr Firuz, bir süre sonra askere maaş ödeme sıkıntısı çekmeye başladı. Bunun üzerine Halife Tai Lillah’ın malına göz dikti. Ordusuyla Bağdat’a girip halifeyi tahtından indirdi ve sarayı yağmalattı. Halife bir elbiseye sarılarak Bahaüddevle’nin sarayına götürüldü. Tai Lillah 22 Kasım 991 tarihinde şahitler huzurunda hilafetten çekildiğini açıkladı. Yerine, daha önce Tai Lillah’tan kaçarak Batiha’ya sığınan amcasının oğlu Ebü’l Abbas Ahmed, -Kadir Billah lakabıyla- getirildi. Maveraünnehir ve Horasan’da hüküm süren Samanoğulları Devleti, Büveyhoğulları’nın elinde bir kukla olduğuna inandıkları Kadir Billah’ın halifeliğini tanımadılar. Samani Emîri II. Nûh hutbelerde ve sikkelerde Tai Lillah’ın adını okutmaya devam etti. Gazneliler’in ilk hükümdarı Sebük Tegin de aynı şekilde davrandı. Samani Emîri II. Abdülmelik b. Nûh b. Mansur’u 999’da Merv’de mağlup ettikten sonra Horasan’a hâkim olan Gazneli Mahmut dinî-siyasi düşüncelerle bölgede hutbenin Kadir Billah adına okunmasını emretti. Kadir Billah da onun Horasan hâkimiyetini onaylayıp kendisine Yeminüddevle ve Emînü’l-mille lakaplarını verdi. Tai Lillah 3 Ağustos 1003 tarihinde vefat etti ve Kadir Billah’ın kıldırdığı cenaze namazının ardından Rusafe’de defnedildi.
Kaynak: Abbasiler ve Abbasi Halifeleri, Hasan Yılmaz, Elips Kitap, Ocak 2017, Ankara.
İLGİLİ ÖYKÜLER
